از مادران وطن‌خواه تا مادران دادخواه

مادران خاوران، به شکل‌های مختلف برای اثبات بی‌گناهی و احقاق حق فرزندان‌شان تلاش می‌کردند. اگرچه آنان هیچ رسانه‌ای نداشتند تا صدای خود را به جامعه برسانند… کمتر از دو دهه بعد از انقلاب، سرکوب خشونت‌بار اعتراضات جنبش دانشجویی در سال ۷۸ و به دنبال آن سرکوب جنبش سبز در سال۸۸ و خیزش‌های دی ۹۶ و آبان ۹۸ موجب پیوند زنانی شد که فرزندان‌شان در این اعتراضات از دست دادند. این گروه که خود را مادران دادخواه، مادران داغدار و مادران آبان نامیدند، با رسانه‌ای کردن خشونت نیروهای پلیس و با اعتراض به آن، خواهان محاکمه عاملان مرگ فرزندان‌شان شدند.

هویت مادری به مثابه امری سیاسی در ایران معاصر

مریم میرزانژاد، گروه مطالعات زنان

تا پیش از آغاز مدرنیته، تولیدمثل مهمترین کارکرد زن محسوب می‌شد و مادری به عنوان امری زنانه، مستقل از دخالت مردان و در اختیارزنان بود و بر اساس تجربیات یا دانش سنتی که از مادران خود آموخته بودند مسئولیت مادری را انجام می‌دادند.

اواخر قرن نوزدهم با شکل‌گیری گفتمان مدرنیته ایرانی، اولین پرسش‌ها و نقدها درباره علل عقب‌ماندگی ایران مطرح شد. همچنین برای اولین بار به اهمیت نقش زنان به ویژه مادری در پاسخ به مسئله عقب‌ماندگی توجه شد. در واقع، این گفتمان با فهم نقش زنان در مراقبت و مهمتر از آن تربیت فرزندان خردمند و میهن‌پرست زمینه‌ی بازسازی مفهوم مادری را فراهم آورد و صورت‌بندی دوباره‌ای به این مفهوم داد.

از یک طرف، زنان به مادران – اولین معلمانی – تبدیل شدند که بایستی زمینه تربیت فرزندانی عالِم برای پیشرفت ملت ایران مهیا کنند، بنابراین لزوم آموزش دختران به عنوان مادران فردا اهمیت یافت و از طرف دیگر، پیوند گریزناپذیر توسعه با جمعیت بار دیگر وضعیت مادران را در مرکز توجه قرار داد. در واقع، فقدان بهداشت عمومی و مسائلی چون آمار بالای مرگ و میر مادران و نوزادان از موضوعات مورد توجه روزنامه‌های این دوران بود. بنابراین پیوند آموزش و بهداشتِ مادران با سرنوشت وطن، اهمیت ویژه‌ای در گفتمان مدرنیزاسیون یافت.

با فراگیری ارزش‌های مدرن، مادری آگاهانه مهمترین عنصر هویت بخش زن ایرانی شناخته شد و قداست مادر به عنوان ارزشی ملی به تقویم راه یافت. در واقع، مادری به عنوان امری میهنی، وجهی سیاسی یافت. به این معنا که از طریق برنامه‌های نظام آموزشی وبهداشتی به ویژه در دوران پهلوی دوم تحت کنترل و نظارت دولت قرار گرفت و با تبلیغ «مادری آگاهانه و میهن‌پرستانه» انتظارات از این نقش متحول شد.

در عین حال، اهمیت جایگاه مادری فرصتی برای پذیرش زنان در عرصه عمومی فراهم آورد و اولین دریچه حضور در عرصه‌ی عمومی رابه رویشان گشود. بنابراین، گفتمان مدرنیته با تبلیغ مادری به عنوان نقشی سرنوشت ساز، وجوه رهایی بخشی هم برای زنان به ارمغان آورد. در واقع، با پذیرش زنان در عرصه‌ی عمومی آنان تشویق می‌شدند در کنار مادری نقش‌های بیشتری در اجتماع بپذیرند.

با وقوع انقلاب ۵۷ نظم سیاسی جدیدی با ایدئولوژی مذهبی مستقر شد. اگرچه انقلاب با مشارکت همه‌ی گروه‌های مخالف پهلوی امکان‌پذیر شد، اما جریان اسلامی با سرکوب دیگر نیروهای سیاسی، قدرت را به دست گرفت و گفتمان خود را حاکم کرد. در سویه جنسیتی گفتمان انقلاب اسلامی، هویت مادری همچنان برتر از سایر هویت‌های زنان تلقی شد، ولی برخلاف گفتمان مدرن بر هویت سنتی مادری تاکید داشت.

با وقوع جنگ، از مادران انتظار می‌رفت در غیاب مردان مسئولیت خانه را بر عهده گرفته و پسران‌شان را به جنگیدن در راه حفظ آرمان‌های انقلاب تشویق کنند. این گفتمان، با برساخت مفهوم مادر شهید، به عنوان هویت برتر، جایگاهی ویژه به آن اعطا کرد. به این ترتیب، امر مادری بیش از پیش وجهی سیاسی یافت و به انحصار گفتمان مسلط درآمد.

عدم پایبندی انقلاب اسلامی به وعده‌های آزادی‌بخش و دموکراتیک خود، همچنین حذف دیگر گروه‌های سیاسی رقیب، از همان دهه‌ی آغازین انقلاب گروهی از زنان را گرد هم‌آورد که با تاکید بر هویت مادری‌شان، خود را دادخواه فرزندانی می‌خواندند که در جریان تثبیت نظم سیاسی جدید، تصفیه شدند. این زنان خود را مادران خاوران نامیدند و پایه‌گذار جنبشی مدنی شدند که خواهان بررسی عادلانه سرنوشت فرزندان‌شان در اعدام‌های دهه ۶۰ بود. مادران خاوران، به شکل‌های مختلف برای اثبات بی‌گناهی و احقاق حق فرزندان‌شان تلاش می‌کردند. اگرچه آنان هیچ رسانه‌ای نداشتند تا صدای خود را به جامعه برسانند، با جمع‌آوری مستندات و شواهدی که در دست داشتند مطالبه‌شان را زنده نگه داشتند.

کمتر از دو دهه بعد از انقلاب، سرکوب خشونت‌بار اعتراضات جنبش دانشجویی در سال ۷۸ و به دنبال آن سرکوب جنبش سبز در سال۸۸ و خیزش‌های دی ۹۶ و آبان ۹۸ موجب پیوند زنانی شد که فرزندان‌شان در این اعتراضات از دست دادند. این گروه که خود را مادران دادخواه، مادران داغدار و مادران آبان نامیدند، با رسانه‌ای کردن خشونت نیروهای پلیس و با اعتراض به آن، خواهان محاکمه عاملان مرگ فرزندان‌شان شدند.
این مادران با تاکید بر هویت متمایز خود در رسانه‌های جمعی و پیگیری سرسختانه مطالبات‌شان، معنای دیگری به هویت مادری‌شان بخشیدند. در واقع، آنان که تا پیش از این هیچ فعالیت سیاسی نداشتند، با خلق هویتی جدید و پیوند رسالت مادری خود به وفاداری باآرمان‌های فرزندان‌شان به نیرویی قدرتمند اجتماعی در مبارزات مدنی تبدیل شدند که آنها را به فعالان سیاسی تاثیرگذار و پیشاهنگ مبارزات مردمی در برقراری دموکراسی برای همه‌ی فرزندان ایران تبدیل کرده است.

برگرفته از کانال علمی مطالعات زنان

۱۲ بهمن ۱۴۰۰