کتابخانه‌های دیجیتال و سهم ما ایرانیان از آن

کتابخانه‌ دیجیتال جهانی است نو در دنیای مجازی که دستیابی به کتاب را آسان‌تر و همگانی می‌کند و از جمله گامی است در راه مقابله با حذف و سانسور. این نوشته می‌کوشد نقش ایرانیان را در عرصه‌هایی از این دنیا نشان دهد….

جهان در آستانه تحولی بزرگ است. دوران دیجیتال با سرعتی شگفت پیش می‌تازد. اینترنت و سیستم تبادلی آن همه‌جا حضوری ملموس و بدون جایگزین دارد.

اصطلاح World wide web) www) برای بسیاری‌ها عبارتی شناخته شده است. این اصطلاح در سال ۱۹۸۹ در سوئیس متولد شد و اگر چه از عمر آن حدود سی سال می‌گذرد، اما بیش از ۲۱ قرن را در خود دارد.

نخستین نشریه اینترنتی را مؤسسه هاروارد با نام Harvard Business Review در سال ۱۹۸۲ منتشر کرد. از آن پس هر ساله تعداد زیادی نشریه اینترنتی آغاز به نشر می‌کنند. بزرگترین مرکز نشریات اینترنتی “کتابخانه نشریات الکترونیکی” (EZBElektronische-Zeitschriftenbibliothek ) است. این مرکز ۵۵۵ کتابخانه معتبر را به هم وصل کرده و امکان دستیابی به آنها را برای جوینده آسان‌تر می‌کند. ۴۶۵۰۰ نشریه از طریق این مؤسسه در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.

آژانس‌های نظامی آمریکا در شمار نخستین مؤسساتی هستند که در عرصه کامپیوتر و اینترنت سرمایه‌گذاری کردند. هدف به کار انداختن پروژه‌های بزرگ تحقیقاتی در دستیابی به اطلاعاتِ مورد نیاز برای مقاصد نظامی و انتقال آنها بود.

از سال ۱۹۹۰ و با گسترش اینترنت دوران تاریخی تازه و جهانشمولی آغاز شد. اینترنت، هم‌چون پدیده کامپیوتر بر علوم گوناگون و عرصه‌های مختلف فن‌آوری تأثیر گذاشت. میلیون‌ها شبکه خصوصی و عمومی را در سطح جهان در ارتباط با یکدیگر قرار داد و در انتقال اطلاعات و تجربه‌های علمی و فرهنگی نقش بزرگی بر عهده گرفت.

اینترنت برای ما ایرانیان در کنار تمامی موارد ذکرشده، شکستن دیوار سانسور نیز بود. وجود میلیون‌ها اطلاعاتِ ممنوع و یا سری از دولت حاکم بر ایران و کاربران آن تنها نمونه‌ای‌ست کوچک که می‌توان بر آن استناد کرد. در عرصه چاپ و نشر دیجیتالی، اگر چه فعالیتی بایسته و سازمان‌یافته نداریم، با این‌همه شاهد فعالیت‌های گسترده‌ای هستیم. حضور چندین کتابخانه دیجیتالی با هزاران کتاب خود امکانی بزرگ است برای کتابخوانان.

آنجا که رژیم هیچ صدای مخالفی را تاب نمی‌آورد، چاپ صدها نشریه اینترنتی، به ویژه در خارج از کشور، گوشه‌ای دیگر از فعالیت ایرانیان است در این عرصه.

هم اکنون بسیاری از آثاری را که امکان چاپ و یا بازچاپ در داخل کشور ندارند، می‌توان به راحتی در اینترنت یافت. در این شکی نیست که این کار می‌توانست بسیار گسترده‌تر و سازمان‌یافته‌تر صورت پذیرد. با این همه غنیمتی‌ست که باید قدر آن دانست و سپاسگزار کسانی بود که این کار را سامان می‌دهند.

دیجیتالی کردن یک اثر یعنی آماده کردن آن به شکلی که از طریق کامپیوتر و اینترنت قابل دستیابی باشد. کتاب و یا سند باید در فرم‌هایی ویژه از طریق سیستمی معین آماده گردد. داده‌‌های دیجیتالی در اینترنت، در آدرس مشخصی قرار داده می‌شوند تا به شکل دایم و یا موقت مورد استفاده قرار گیرند. در کتابخانه‌های دیجیتالی ایرانیان کتاب‌ها بیشتر اسکن شده، ابتدایی و به شکل “پی‌دی‌اف” در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد.

از آنجا که ایران از امضاکنندگان قانون “کپی‌رایت” نیست، انتقال آثار منتشرشده در این کشور به کتابخانه‌های دیجیتالی، مشکل قانونی پیش نمی‌آورد. این را نیز باید در نظر داشت که اداره سانسور جمهوری اسلامی از بازچاپِ هزاران اثر پیشگیری می‌کند. انتقال همین آثار ممنوعه به کتابخانه‌های مجازی است که در واقع می‌تواند هم دیوار سانسو  را بشکند و هم اشتیاق خوانندگان را در دستیابی به آنها برآورد.

این را نیز باید یادآور شد که سازمان‌های وسیع دولتی در ایران هرکدام سایت مخصوص خویش دارند و بسیاری از آنان دارای کتابخانه هستند. از طریق همین سازمان‌های حقیقی و یا غیرحقیقی و در مواردی حتا مشکوک، کتاب‌ها، نشریات و آرشیوی از نشریات قدیمی در اختیار عموم قرار داده می‌شود.

بی هیچ اغراق، استفاده از کامپیوتر در میان حکومتیان و سازمان‌های وابسته به آنان، در جهان بی‌مانند است. برای نمونه هر مسجد، مدارس مذهبی، قبرستان، ارگان‌های نظامی و شبه‌نطامی، حوزه‌های علمیه، کتابخانه‌های مذهبی، دانشگاه‌ها، مؤسسات رنگارنگ پژوهشی و تحقیقاتی و در رأس همه سازمان عریض و طویل امنیتی حکومت دارای شبکه‌های گسترده ارتباطی هستند. تأسیس کتابخانه‌های دیجیتال بخشی از فعالیت‌های این نهادهاست.

در خارج از کشور، بیشتر سازمان‌های سیاسی در سایت خود، در کنار نشریات سازمانی، کتاب‌هایی را نیز که منتشر کرده‌اند و یا با سیاست آنان همخوان است، به شکل دیجیتال در اختیار خوانندگان قرار می دهند. بسیاری از نویسندگان دارای سایتی شخصی هستند و آثار منتشرشده خود را نیز گاه در سایت‌شان قرار می‌دهند.

برخی از سایت‌ها فعالیت‌های خود را در راستایی مشخص دنبال می‌کنند. برای نمونه سایت “بنیاد برومند” (https://www.iranrights.org/fa) که در عرصه “حقوق بشر و دمکراسی برای ایران” فعال است، کتابخانه‌ای نیز مشتمل بر اسناد و هم‌چنین کتاب‌هایی در این زمینه در سایت خویش دارد.

سایت “بیداران” (http://www.bidaran.net) که منیره براداران مسئولیت آن را بر عهده دارد، علیه خشونت، اسنادی را در ارتباط با زندان و شکنجه در ایران، در خود جای داده است. این سایت “بررسی مفاهیم حقوق بشر” را از جمله اهداف خویش قرار داده است. سایت “گفتگوهای زندان” (http://www.dialogt.org) نیز می‌کوشد تا با آرشیوی که فراهم آورده، به “دفاع از زندانیان سیاسی در بند ایران” برخیزد.

ادبیات نیز دغدغه ذهنی برخی از سایت‌ها است. برای نمونه در سایت “کلمات” (http://www.sardouzami.com) که اکبر سردوزامی مسئولیت آن را بر عهده دارد، می‌توان مخزن باارزشی از آثار ادبیات داستانی ایران را یافت.

“آرشیو مارکسیست‌ها در اینترنت” (https://www.marxists.org/farsi/index.htm) آثار مارکسیستی را به چند زبان، از جمله فارسی عرضه می کند.

سایت “اسناد اپوزیسیون ایران” (http://www.iran-archive.com/) نیز از جمله کتابخانه‌هایی‌ست که می‌کوشد اسنادی را در رابطه با تاریخ معاصر ایران جمع‌آوری کند. این سایت کار خود را در سال ۲۰۰۰ میلادی آغاز کرده و به گفته اژدر بهنام، مسئول سایت، هدف آن این است که “اسناد و نشریات اپوزیسیون ایران را در دسترس علاقمندان، محققین، تاریخ‌نگاران و فعالین سیاسی قرار دهد”.

سایت “انقلاب مشروطیت ایران” (http://www.mashroutiat.com) هم می‌کوشد در رابطه با مشروطیت آثاری فراهم آورد.

در کنار این سایت‌ها، چند کتابخانه دیجیتالی وجود دارند که هزاران کتاب در خود جای داده‌اند. سایت “کتاب‌های رایگان فارسی” (https://persianbooks2.blogspot.com) از جمله قدیمی‌ترین آنهاست. در این سایت کتاب‌ها بر اساس موضوعات، اگرچه گاه مخدوش، طبقه‌بندی شده‌اند.

کتابناک (https://ketabnak.com/) نیز کتابخانه‌ای است دیجیتالی که از قرار معلوم از ایران اداره می‌شود.

در میان کتابخانه‌های دیجیتال ایرانی در خارج از کشور، “تارنمای کتاب فارسی” (http://www.ketabfarsi.org) کتابخانه‌ای‌ست منظم  با ۳۲ هزار کتاب است که کتاب‌ها در آن بر اساس عنوان طبقه‌بندی شده‌اند.

“باشگاه ادبیات” را در فیسبوک شاید بتوان بزرگ‌ترین کتابخانه دیجیتال کتاب‌های فارسی محسوب داشت. (https://www.facebook.com/groups/BashgaheKetab/) امیر عزتی، مسئول این سایت می‌گوید: «باشگاه ادبیات در دوازهم اکتبر ۲۰۱۰ با هدف مبارزه با سانسور، آشتی دادن مردم با کتابخوانی، آشنا کردن مردم با شیوه‌های تازه مطالعه، و استفاده بهینه از امکانات دنیای مجازی، به ویژه فیسبوک و بعدها تلگرام (https://t.me/BashgaheAdabiyat) تأسیس شد.»

او می‌افزاید: «هم‌اکنون در صفحه فیسبوک و کانال باشگاه بیش از ۵۹ هزار عضو ثابت داریم. روزانه دست‌کم پنج‌هزار نفر مراجعه‌کننده داریم؛ از سراسر جهان و حتا از میان غیرایرانیان. در ده سال گذشته بیش از بیست‌هزار کتاب و نشریه در اختیار علاقمندان قرار داده‌ایم.»

عزتی بخش بزرگی از این آثار را خود به بهترین شکل ممکن اسکن کرده و در کتابخانه گذاشته است و این یکی از شاخص‌های کار باشگاه است. او می‌گوید «یکی از پروژه‌های مهم من در این ده سال آرشیو مجازی نشریات گهگاهی بوده است که کوشیده‌ام نشریات و جنگ‌های کم‌شماره و مهم ادبی، هنری، و سیاسی را جمع‌آوری کرده، دیجیتال کنم.» امیر عزتی در تدارک افتتاح وب‌سایت نیز برای باشگاه ادبیات است: https://t.me/BashgaheAdabiyat

در این میان، ناصر زراعتی نیز سال‌هاست پروژه “کتاب‌های صوتی” را پیش می‌برد و تا کنون صدها رمان و داستان را به شکل صوتی آماده کرده و کتابخانه‌ای از کتا‌بهای صوتی بنیان گذاشته‌اند،

با وجود تمامی کمبودها، این کتابخانه‌ها و ده‌ها کتابخانه مجازی دیگر در اینترنت، گام‌های مثبتی‌هستند که  باید قدر آن دانست.

در کشوری که آزادی حضور نداشته باشد، چه بسیار نشریات که بنیان می‌گیرند و پس از مدتی کوتاه از انتشار بازمی‌مانند. بی هیچ اغراقی از هزاران کتاب و نشریه‌ای که در طول حاکمیت جمهوری اسلامی آغاز به انتشار نمودند و به دام توقیف گرفتار آمدند، اکنون هیچ نشانی نیست. این نشریات در واقع بازتاب موقعیت حاکم بر جامعه بودند. سیاست دولتی در این عرصه بر حذف استوار است و حذف یعنی نابودی کامل، پس این نشریات از سوی دولت بایگانی نمی‌شوند. پژوهشگری که بخواهد به این نشریات رجوع کند، امکان دستیابی به آن‌ها را ندارد و یافتن آن‌ها در بایگانی‌های خصوصی مشکل است. کتابخانه‌های دیجیتال حافظ همین آثار است و این آیا خود کافی نیست؟
***

از کتاب تا کتابخانه دیجیتال

کتاب‌ها طی پنج‌هزار سال تاریخ از لوح‌های گلی به صفحاتی دیجیتالی رسیدند. در این روند کتابخانه‌ها نیز تغییر شکل دادند و از ساختمان‌هایی زمینی به جهان مجازی کوچیدند.

واژه کتاب از زبان عربی وارد فارسی شده است. در فارسی میانه «نامک» و یا «نامه» خوانده می‌شد. کتاب عمری پنج‌هزارساله دارد. در منطقه میانرودان به زمان سومری‌ها بر لوح‌هایی گلی نوشته می‌شد که از آن جمله می‌توان به لوح‌های «گیلگمش» اشاره کرد. مصریان بر پاپیروس می‌نوشتند و کتاب‌هایی به شکل استوانه تولید می‌کردند. در بسیاری مناطق از جمله ایران بر پوست حیوانات می‌نوشتند.

اگرچه کتاب در سال‌های پایانی قرن دوازدهم در اروپا شکل کالا به خود گرفت و ارزش مادی یافت، و باز اگرچه اختراع دستگاه چاپ در قرن پانزدهم سبب شد تا نشر کتاب توسعه یافته، شکل کالایی بودن آن گسترش یابد، اما در پی انقلاب کبیر فرانسه بود که کتابخانه‌های عمومی احداث شدند و استفاده از کتاب شکل همگانی به خود گرفت و از انحصاری بودن آن کاسته شد. نخستین کتابخانه‌های عمومی در سال‌های نخست قرن هفدهم در دانشگاه آکسفورد و شهر میلان بنیان گرفتند.

انقلاب فرانسه در ۱۷۸۹ انقلابی در تمامی زمینه‌ها از جمله کتاب و کتابخوانی نیز بود. در روزهای انقلاب در میان اشیای به غارت رفته از مجموعه‌های شخصی بورژواها کتاب‌ها نیز دیده می‌شدند که مدتی به عنوان اشیایی اضافی در خیابان‌ها ورق‌ورق می‌شدند. بعد اما از مالکیت خصوصی طبقه ممتاز خارج شد و به کتابخانه‌های عمومی راه یافت.

در تمامی این سال‌ها بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها در انحصار مراکز کلیسایی و یا کاخ شاهان بود. در این کتابخانه‌ها آثاری ارزشمند و تاریخی، در کنار هزاران سند، دور از دسترس عمومی، پنداری به حبس ابد محکوم شده‌بودند تا در قفسه‌ها بمانند و رنگ‌پریده شوند و خاک بخورند. طی چند قرن گذشته کتاب‌ها شکل عوض کردند، کتابخانه‌ها دگرگون شدند ولی در این میان بخش‌هایی از کتابخانه واتیکان هم‌چنان غیرقابل نفوذ باقی مانده است.

وقتی از کتابخانه صحبت می کنیم، مکانی عمومی در نظر مجسم می‌شود، ساختمانی که در آن کتاب‌ها در قفسه‌ها جاسازی شده‌اند، علاقمندان با رجوع به آنجا کتابِ مورد علاقه‌ی خویش به امانت می ستانند، چند روزی از آن استفاده می کنند، سپس به همانجا باز می‌گردانند تا مورد استفاده دیگران قرار گیرد.

کتابخانه در عصر حاضر مرکزی‌ست عمومی برای حفظ اطلاعاتی که به شکل اسناد، مدارک، کتاب، فیلم، صدا و… تهیه شده‌اند تا از این طریق در اختیار خواستاران قرار گیرد. از آنجا که نخستین اطلاعاتِ مکتوب به شکلِ کتاب بودند، نام کتابخانه به این مراکز داده‌اند. اصل آن از واژه یونانی Bibliothek می‌باشد که به معنای جمع‌آوری و یا مخزن کتاب است. کتابخانه‌ها‌ی آشور بانیپال و اسکندریه در شمار مشهورترین کتابخانه‌های عصر قدیم بودند.

کتابخانه‌ها به مرور زمان گسترش یافتند و فرم‌های گوناگون به خود گرفتند. در جهانِ امروز کمتر مؤسسه‌ای می‌توان یافت که کتابخانه‌ای از آن خود نداشته باشد. کتابخانه‌های شخصی نیز به نسبت سال‌های پیشین، بیش از پیش بخشی از دیوار خانه‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

در جهانی که انسان در آن بدون مطالعه نادانی بیش نیست، گسترش روزافزون چاپ و نشر امری طبیعی‌ست. فقر دانش و بینش و آگاهی کشورها را می‌توان در مقایسه میزان چاپ و نشر آن‌ها باهم نیز به خوبی مشاهده کرد.

زمانی بر پاپیروس می‌نوشتند و زمانی دیگر برای ثبتِ یک کتاب پوست ده‌ها گاو و یا دیگرِ جانوران را به کار می‌گرفتند. امروزه صدها کتاب و ده‌ها هزار صفحه را می‌توان در یک E-Book جای داد. این روند هم‌چنان ادامه دارد.

“کتابخانه دیجیتالی” اصطلاحی‌ست تازه که از عمر آن بیش از چند دهه نمی‌گذرد. مراد از آن کتابخانه و یا مخزنی از اطلاعات است که هم‌چون کتابخانه‌های سنتی طبقه‌بندی شده‌اند ولی نه در قفسه‌های مکانی خاص، بل‌که در حافظه‌ای مجازی در کامپیوتر. از همین طریق نیز قابل ارایه هستند.

این واژه از اواخر دهه شصت بر زبان‌ها جاری شد. متخصصان علوم کامپیوتر از آن به عنوان کتابخانه‌های آینده نام می‌بردند. “کتابخانه الکترونیکی”، “کتابخانه مجازی” و یا نام‌هایی دیگر نیز به آن داده‌اند. در دهه نود مؤسسات علمی و آموزشی در جهان برای پیشبرد کار اطلاع‌رسانی و تسریع آن، تأسیس کتابخانه دیجیتال را در برنامه کار خویش قرار دادند. کامپیوتر در همین زمان کم‌کم عمومی شد و دستیابی به اینترنت نیز رو به رشد نهاد. این خود باعث شد، کتابخانه‌های عمومی امکانات خویش را از این طریق گسترش دهند. در ادامه همین روند است که سیتسم استفاده از کتاب، یافتن آن و یا استفاده از برخی از اسناد، آثار و اطلاعاتِ موجود در این مراکز از طریق کامپیوتر و بعدها اینترنت گسترش یافت. به بیانی دیگر، گام‌های نخست در بنیانگذاری کتابخانه‌های دیجیتالی به این شکل در اینترنت آغاز شد.

کتابخانه‌های دیجیتالی در کار خویش، کتابخانه‌های سنتی را الگو قرار دادند. کتاب‌ها بر حسبِ موضوع، عنوان و یا مؤلف طبقه‌بندی شده‌اند، در مکانی قرار می‌گیرند که می‌توان از طریق شماره رمز ورود (کلمه رمز کاربر) مورد استفاده قرار گیرند. چه بسا کتابخانه‌ها که عمومی هستند و محدویت‌های ورود ندارند.

بسیاری از آثار موجود در کتابخانه‌های دیجیتال به شکل کتاب نیز در کتابخانه‌های سنتی موجودند. هر آن‌کس که بخواهد می‌تواند نسخه‌ای از آن تهیه کند. به شکل‌های گوناگون می‌توان از مجموعه‌ی موجود در کتابخانه‌های دیجیتالی بهره برد. با توجه به شرایط کتابخانه، می‌توان مثلاً آن را در صفحه کامپیوتر خواند، کپی و یا چاپ کرد، و چه بسا به کامپیوتر شخصی منتقل کرد.

در گسترش دامنه ارتباطات، نشریات اینترنتی آغاز به کار کردند. اینترنت موقعیت تازه‌ای ایجاد نمود تا از این طریق بی‌هیچ واسطه، انباری از اطلاعات در اختیار مشتاقان قرار گرفت.

میزان خدمات اینترنتی کتابخانه‌ها به امکاناتِ مؤسسه‌ای در رابطه است که در واقع اداره‌کننده آن است. کتابخانه‌های بزرگ که آرشیوی غنی در اختیار دارند، به ازای دریافت مبلغی اندک به عنوان حق‌الزحمه، حتی از اثر و یا سند مورد درخواست، کُپی تهیه کرده، به آدرس متقاضی ارسال می‌دارند. به بیانی دیگر، این کتابخانه‌ها با توجه به امکانات مالی خویش، حاضرند خدماتِ گسترده‌ای در اختیار نیازمندان قرار دهند. با توجه به همین امکان است که بعضی از کتابخانه‌ها حجم عظیمی از داده‌ها را در خود انبار کرده‌اند.

بعضی از کتابخانه‌ها نیز در ازای دریافت حق عضویت، امکانات سایت خویش را در اختیار اعضا قرار می‌دهند.

کتابخانه‌های معتبر دیجیتالی در مقیاس جهانی با یکدیگر در ارتباط هستند و از طریق شبکه‌هایی مشترک، امکانات گسترده‌ای را برای متقاضیان فراهم می‌آورند.

مدیریت اطلاعات، سازماندهی ویژه‌ای پدید می‌آورد که در همین راستا ژورنالیسم اینترنتی نیز به عنوان نوعی تازه از ژورنالیسم آغاز به کار کرده است.

کتابخانه‌های دیجیتال در تسریع اطلاعات و تسهیل دستیابی به آن، انقلابی‌ست بزرگ. هر سال این امکان دگرگون‌تر می‌شود و جای خویش به امکانات بهتری می‌دهد.

در گسترش کتابخانه‌های دیجیتال امروزه استانداردهایی پدید آمده‌اند که در رقابت با یکدیگر، هر روز بیش از پیش توجه همگانی را در این عرصه به خویش جلب می‌کند. استانداردها از شکل‌های سهولت در دستیابی به داده‌ها آغاز و به کارکردهای دیگر گسترش می‌یابند. به کارگیری برنامه‌های واحد در واقع پذیرش حداقل استانداردهاست. با برنامه‌های جدید و مقبول‌تر واژه‌های تازه نیز رواج می‌یابند.

کتابخانه‌های دیجیتالی محدودیت‌ها را پشت سر می‌گذارند، بر سانسور غلبه می‌کنند، اطلاعات را عمومی کرده، دستیابی به آن را همگانی می‌گردانند. این کتابخانه‌ها به شکلی همه امکانات کتابخانه‌های سنتی را در خود حفظ کرده‌اند. امکاناتِ گسترده، تسریع در دستیابی و تسهیل آن از طریق کامپیوتر و اینترنت برتری آن است بر کتابخانه‌های سنتی.

کتابخانه‌های دیجیتالی به نسبت کتابخانه‌های سنتی از عده کارکنان کمتری برخوردار هستند. با به کارگیری چند متخصص، امکاناتی عظیم فراهم می‌آورند، بازیابی، چگونگی بهره‌برداری، توزیع و ارسال را سازماندهی کرده، مخزن کتابخانه را نگهداری می‌کنند.

کتابخانه‌های دیجیتالی امروزه از اسناد و آثار مکتوب فراتر رفته، بخش شنیداری و دیداری را نیز در بر می‌گیرد. فیلم، موزیک، صدا، تصویر از آن جمله‌اند. اطلاعات و داده‌های این کتابخانه‌ها سریع به روز می‌شوند و اطلاعاتِ جدید جایگزینِ داده‌های پیشین می‌گردند.

بزرگ‌ترین امکان این مراکز این است که هر کس، از هر نقطه جهان، از طریق رایانه می‌تواند با این کتابخانه‌ها در ارتباط باشد. می‌توان در خانه نشست، با صدها کتابخانه در ارتباط بود و در اندک زمانی به منابعی گسترده دسترسی داشت.

کتابخانه‌های دیجیتال طرفدار محیط زیست هستند. از کاغذ استفاده نمی‌کنند. با توجه به این‌که هر ساله میلیون‌ها درخت برای تبدیل به کاغذ بریده می‌شوند، چاپ دیجیتالی آثار، از مقدار آمار مصرفِ کاغذ می‌کاهد و از این طریق نقش مثبتی در حفظ محیط زیست دارد.

کتابخانه دیجیتال ساعت کار مشخصی ندارد، ورود به آن همیشه و در هر ساعتی از شبانه‌روز ممکن است. استفاده از آن به زمان و مکان محدود نیست.

کتابخانه‌های دیجیتالی با هزینه‌ای اندک به نسبت کتابخانه‌های سنتی، امکانات گسترده‌ای ایجاد می‌کنند. در هزینه چاپ و نشر، توزیع و پخش صرفه‌جویی می‌شود. هزاران نفر می‌توانند از یک نسخه استفاده کنند.

دویچه وله

به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotne