گوش‌به‌فرمان «هرکه نمی‌خواهد جمع کند برود»

ایرانی‌ها به ترکیه می‌روند و افغانستانی‌ها جایگزین آن‌ها در ایران می‌شوند. ایرانی‌‌ها که در سال‌های گذشته برای در امان ماندن از موج‌های پرتلاطم داخلی بر کشتی مهاجرت سوار شده‌اند همچنان رکورددار خرید ملک در بین اتباع خارجی کشور ترکیه‌اند. اخیراً تورم ترکیه بیش از ۶۰درصد اعلام‌شده است و ایرانی‌ها در ترکیه نیز از تورم در امان نیستند؛ این موضوع خود نشان‌گر آن است که ایرانی‌ها فقط به خاطر رهایی از شرایط اقتصادی کشور را ترک نمی‌کنند. هم‌زمان، مسئولان کشور می‌گویند دغدغه بازگرداندن ایرانی‌ها و حتی دعوت از سرمایه‌گذاران خارجی برای حضور در کشور را دارند؛ چیزی که بیشتر شبیه شعار است چرا که تا کنون فقط نیروهای فاقد تخصص و سرمایه از افغانستان توانسته‌اند جایگزین ایرانی‌های مهاجرت کرده شوند….

کوچ به سرزمینی که آنجا هم تورم دارد
ایرانی‌ها همچنین بزرگ‌ترین خریداران خارجی املاک در ترکیه هستند. انستیتوی آمار در تازه‌ترین اطلاعات منتشرشده خود اعلام کرد میزان فروش خانه در این کشور در ماه مارس نسبت به سال گذشته افزایشی ۲۰.۶درصدی داشته است. بر اساس داده‌های این موسسه فروش خانه به شهروندان خارجی هم با ٣١درصد افزایش همراه بوده است که ایرانی‌ها، عراقی‌ها و روس‌ها بزرگ‌ترین خریداران خارجی املاک در این کشور هستند. برخی بالا رفتن هزینه‌های زندگی در ایران را علت مهاجرت سال‌های اخیر شهروندان به کشورهایی مثل ترکیه می‌دانند؛ اما این جمله به آن معنا نیست که مهاجران به ترکیه فقط سودای زندگی در شرایط باثبات اقتصادی هستند. ترکیه هم به‌دوراز تنش‌های اقتصادی قرار ندارد. بنا بر آمار، نرخ تورم سالانه این کشور در ماه مارس میلادی به ۶۱درصد افزایش پیدا کرد. برای برخی مهاجران، ترکیه به‌عنوان پلی برای هجرت به کشورهای اروپایی شناخته می‌شود اما همین‌که بسیاری از مهاجران به ترکیه حاضرند برای مدت‌های طولانی در این کشور زندگی کنند نشان‌دهنده آن است که رفتن از ایران فقط علت اقتصادی ندارد بلکه باید موضوع را در مجموعه سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و … دانست.
گوش‌به‌فرمان زینب ابوطالبی
البته در سال‌های گذشته بخش‌های مختلف حاکمیت در ایران مدعی دعوت سرمایه‌گذاران ایرانی و حتی خارجی برای حضور در کشور هستند؛ اما این فقط یکی از دو نگاه حاکمیت به موضوع مهاجرت از ایران را نشان می‌دهد؛ برای بخش‌هایی که به دنبال یکدست شدن فضای سیاسی و اجتماعی با گرایش همسو با آن‌هاست، مهاجرت از ایران نه‌تنها به مسئله تبدیل نشده است بلکه یک نقطه قوت هم به‌حساب می‌آید.  بارزترین نمود این موضوع، درخواست زینب ابوطالبی، مجری وابسته به جریان موسوم به ارزشی است که بیش از دو سال پیش در برنامه تلویزیونی خود در شبکه افق از کسانی که همسو با منویات ذهنی روسایش نیستند خواست از کشور بروند. گویا حرف‌های زینب ابوطالبی بیشتر گوش شنوا داشته تا حرف مقامات سیاسی. ترکیه به افرادی که در این کشور ملک خریداری می‌کنند اقامت می‌دهد و این موضوع باعث شده در سال‌های اخیر ایرانی‌ها بیشتر به‌سوی ترکیه بشتابند. اگر تعداد املاک خریداری‌شده ایرانی‌ها در ترکیه را روی نمودار ترسیم کنیم، نمودار شیب صعودی خواهد داشت. در سال ۲۰۱۸، ۳۶۵۲ملک توسط ایرانی‌ها خریداری شد. این رقم در سال ۲۰۱۹ به ۵۴۲۳ملک رسید. در سال ۲۰۲۰ هم تعداد املاک ایرانی‌ها در ترکیه به بیش از هفت هزار و در سال ۲۰۲۱ به بیش از ۱۳هزار ملک رسید که بر اساس برآوردها بیش از ۱۰میلیارد دلار از ایران به ترکیه سرازیر شده است.
ماهانه دو نخبه به کشور برمی‌گردد
البته گاهی ادعاهایی درباره مهاجرت معکوس به کشور مطرح می‌شود. سورنا ستاری،‌ معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری، سال گذشته از بازگشت ۲۶۰۰دانشجو از ۲۰۰دانشگاه برتر دنیا به کشور خبر داد و آن را اتفاق بزرگی خواند. به گفته او، حدود ۲۵درصد این افراد در دانشگاه‌ها مشغول به فعالیت می‌شوند و بیشتر آن‌ها در شرکت‌های دانش‌بنیان و استارتاپ‌هایی که برخی خودشان تأسیس کرده‌اند، فعالیت خواهند کرد. او همچنین گفته: «با برنامه‌ریزی که معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نسبت به بازگشت ایرانیان تحصیل‌کرده خارج از کشور انجام داده، به‌طور میانگین در ماه دو نخبه به کشور بر‌می‌گردند.» اما منتقدان این قبیل ادعاها می‌گویند اگر بازگشت نخبگان در کار باشد به خاطر بهتر ارزیابی کردن شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور نیست چرا که تجاوز قیمت دلار از قیمت ۲۵هزار تومان باعث شده خانواده دانشجویان نتوانند آن‌ها را از نظر مالی تأمین کنند.
پنج میلیون افغانستانی در ایران
اما آیا درهای ورود به کشور نیز به‌اندازه خروج از آن باز است؟ تعداد مهاجرانی که در ایران زندگی می‌کنند دقیقاً مشخص نیست اما بیشترین آن‌ها را اتباع افغانستان، پاکستان و عراق تشکیل می‌دهند. به گفته امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران فقط افغانستانی‌های حاضر در کشور پنج میلیون نفر تخمین زده می‌شوند. پس از روی کار آمدن طالبان در افغانستان، مردم این کشور نیز بیش‌ازپیش درصدد کوچ به کشورهای دیگر برآمدند که ایران به‌طور سنتی یکی از این کشورهاست. علت نبود آمار دقیق از این مهاجران، ورود غیرقانونی بسیاری از آن‌ها به کشور است که باعث می‌شود حتی فرزندان مهاجران از داشتن اوراق هویتی محروم باشند. اتباعی که به‌صورت غیرقانونی وارد کشور می‌شوند، فقط می‌توانند در مشاغلی با اهمیت پایین و شرایط دشوار مشغول به فعالیت شوند. از سطح تحصیلات و سرمایه اتباعی هم که به‌صورت قانونی وارد کشور می‌شوند اطلاعاتی در دست نیست، اما از قرار معلوم تحصیل‌کردگان و قشر مرفه افغانستان راهی کشورهای اروپایی می‌شوند و آن‌هایی که سطح سواد پایین‌تری و سرمایه ناچیزی دارند به ایران می‌آیند. ازاین‌روست که افغانستانی‌هایی هم که به‌صورت قانونی وارد کشور می‌شوند معمولاً در مشاغلی با اهمیت کمتر مشغول به فعالیت می‌شوند. البته این مطالب به معنای رد کردن کمک‌های بشردوستانه به مردم کشورهای همسایه نیست بلکه موضوع آن است که از درهای خروجی کشور نخبگان و سرمایه اجتماعی خارج و در مقابل نیروی کار غیرمتخصص جایگزین آن می‌شود. از سوی دیگر دستگاه‌های دولتی تلاشی برای بهبود و توانمندسازی این مهاجران به‌عنوان نیروی کار کشور نمی‌کنند و این نبود تعادل در حفظ نیروهای تحصیل‌کرده یا سرمایه افراد عادی می‌تواند در آینده تبعات بسیار بدی برای جامعه به همراه داشته باشد.
همدلی