۹ دلیل ورشکستگی آبی در ایران و ۵ راهکار برای برونرفت از آن
ایران در سالهای اخیر به دلیل کمبود آب در چند استان مانند اصفهان، فارس و خوزستان با اعتراضات مرتبط با کمبود آب مواجه شده است. این اعتراضات در کنار دیگر بحرانهایی از جمله کوچک شدن دریاچه ارومیه در رسانهها بازتاب داشته است. نکته مهم این است که اعتراضات جدا از بخشهای سیاسی و مدیریتی کشور اتفاق نیفتاده است. همه اینها نتایج زنجیرهای از فرآیندها است که به مرحله پس از بحران آب در ایران منجر شد که به ورشکستگی آب معروف است. عوامل متعددی در وضعیت فعلی ورشکستگی آب نقش داشتهاند، از جمله:…
۱- بخش کشاورزی ناکارآمد
۲- چرای بیرویه مراتع و جنگلها
۳- تعداد زیاد ذینفعان دولتی
۴-نرخ رشد بالای جمعیت در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰
۵-عدم وجود سیاستهای مؤثر و کارآمد قیمتگذاری آب
۶-استخراج بیشازحد تهاجمی منابع آب زیرزمینی
۷-ذینفعان عمومی کمسواد
۸-عدم وجود پارادایم مدیریت فعال
۹-تغییر اقلیم و تغییرات آب و هوایی طبیعی و غیره بهعنوان کاتالیزور
عوامل فوق همه پیامدهای سیستم مدیریتی موجود است و نه علت اصلی… ما شاهد تغییرات زیستمحیطی و فرآیندهای برگشتناپذیری در منابع آبی در ایران بودهایم که بازگشت برخی از آنها به شرایط قبلی را غیرممکن کرده است. این موارد شامل بهرهبرداری بیشازحد از آبهای زیرزمینی، خشک شدن دریاچهها و رودخانهها، جنگلزدایی گسترده، آلودگی هوا در کلانشهرها، طوفانهای گردوغبار ناشی از خشکسالی و مسائل مربوط به سیل است. ازآنجاییکه تغییرات چشمگیری در وضعیت محیطزیست و آب رخ داده است، باید به یک سؤال اساسی پرداخته شود که آیا نیاز اساسی به تغییر رویکرد مدیریتی کنونی برای بهبود سازگاری و تابآوری در بخش آب کشور وجود دارد؟
ایران با ورشکستگی آب مواجه است، جایی که مطالبات وارد شده به سیستم بیش از موجودی منابع آب موجود کشور است؛ بنابراین انتظارات جوامع و ذینفعان برآورده نمیشود. غلبه بر این موضوع نیازمند تمرکز بر کاهش مصرف آب از طریق انطباق با شرایط جدید منابع آبی و بهبود تابآوری قبل از هرگونه تغییر قابلتوجه در سیستمهای آبی خواهد بود. در مقابل، نظام مدیریتی فعلی که مبتنی بر افزایش منابع آبهای سطحی و زیرزمینی است، مشکلات کشور را حل نخواهد کرد. همچنین بعید است که بتوان یک سیستم سازگار و تاب آور را از طریق سیستم مدیریتی فعلی در ایران توسعه داد. درواقع نمیتوان از سیستم مدیریت موجود برای مبارزه با مشکلات استفاده کرد، زیرا همان سیستم در وهله اول باعث ایجاد این مشکلات شده است.
عامل اصلی ورشکستگی آب ایران نبود مؤلفههای ساختاری لازم برای مدیریت پایدار منابع آب ایران است. با توجه به کاستیهای موجود در سیستم حاکمیت آب فعلی و با در نظر گرفتن سایر موارد مشابه در سراسر جهان، پنج روش بهبود حاکمیتی زیر میتواند به کاهش اثرات ورشکستگی آب و بهبود سازگاری با وضعیت فعلی منابع آب کمک کند:
۱-تخصیص دموکراتیک آب از طریق ایجاد یک نظام دموکراتیک
۲-مدیریت متمرکز
۳-عدم تضاد منافع قابلتوجه بین بنگاههای پخش آب
یک سیستم دموکراتیک مشارکت عمومی و ذینفعان در تصمیمگیری منابع آب را تقویت میکند و میتواند شفافیت را از طریق یک دستگاه قضایی بهبود بخشد. اتخاذ یک فرآیند سیاستگذاری غیر آرمانی را میتوان یکی از الزامات اولیه و ضروری دانست.
سومین بهبود حاکمیتی پیشنهادی میتواند ترویج یک ساختار اداری غیرمتمرکز و چندمرکزی برای مدیریت مصرفکنندگان آب رقیب بر اساس منافع ذینفعان محلی باشد. از طریق چنین سیستمی، تصمیمات مربوط به منابع آب میتواند صرفاً توسط ذینفعان دولتی و عمومی محلی، جوامع محلی، متخصصان و کسانی که تحت تأثیر منابع قرار گرفتهاند، تحت نظارت گسترده و مقررات تحمیلی و انطباق سازمان محیطزیست در سطح کشور اتخاذ شود.
رقابتها، تضاد منافع و مسئولیتها و تصمیمگیریهای موازی بین وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و … موانعی را برای مدیریت آب ایجاد کرده است.
راهکار بعدی ایجاد یک اقتصاد متنوع و غیر تحت کنترل دولت است. اقتصاد وابسته به منابع ایران که عمدتاً توسط دولت کنترل میشود، برای ایجاد شغل و رشد بیشازحد به بخش آب متکی شده است. با توجه به وضعیت فعلی ورشکستگی آب در ایران، نیاز به افزونگی و تنوع اقتصادی بهمنظور کاهش مصرف آب قابلتوجه فعالیتهای کشاورزی و تغذیه مؤثرتر آبهای زیرزمینی و بازیابی آبهای سطحی وجود دارد.
درحالیکه مسئولان را باید مقصر اصلی ورشکستگی آب ایران دانست، نقش تغییر اقلیم در تشدید این وضعیت را نباید نادیده گرفت. ایران احتمالاً در دهههای آینده دورههای خشکسالی طولانیتر، فراوانی سیلها و دورههای طولانیتر حداکثر دمای روزانه هوا را تجربه خواهد کرد. بااینحال، تغییر اقلیم را باید بهعنوان یک کاتالیزور برای ورشکستگی فعلی آب در ایران در نظر گرفت و نه یکی از دلایل اصلی.
لازم به ذکر است که ورشکستگی آب محدود به ایران نیست. ایالاتمتحده نیز تا حدودی با ورشکستگی آب در برخی از مناطق مواجه است و تقاضا بیش از عرضه است.
ورشکستگی آب در ایران پیامد طبیعی ساختار مدیریتی موجود است. میدانیم که بدون تغییر چشمگیر در پارادایم مدیریت تخصصی، بسیاری از مشکلات آب ایران احتمالاً تشدید خواهد شد. مشکلات آب ایران پیچیده است و مسائل میراثی قابلتوجهی باید در دهههای آینده مورد توجه قرار گیرد.
از مهدی کتابچی
ستاره صبح
به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotnet