در کشور ما به‌علت نبود حداقل شرایط مناسب و آزادی فعالیت برای فعالان مستقل محیط زیست و از طرفی دیگر بی‌مسئولیتی رژیم ولایت فقیه در حوزه محیط زیست، تأثیر‌های منفی در محیط زیست به‌خصوص در مصرف بی‌رویه و آلودگی آب‌های زیر زمینی در مواردی بسیار پوشیده می‌مانند.
نگارنده: بهروز عدالت
ضرورت دسترسی به آب درحکم هستهٔ اصلی توسعهٔ پایدار اجتماعی- اقتصادی، تولید انرژی و غذا، ایجاد اکوسیستم‌های سالم و درنهایت بقای انسان‌ها انکارنشدنی است. از طرفی دیگر منابع آبی یکی از حلقه‌های کلیدی در محیط زیست انسان‌ها و تلاش بشریت برای انطباق خود با تغییرهای اقلیمی هستند. با‌این‌حال، به‌رغم تمام دستاوردهای جامعه‌های بشری، هنوز بیش از ۲.۲ میلیارد نفر از دسترسی به آب سالم و تمیز برای آشامیدن و مصرف شخصی محروم‌اند و کمبود آب برای کشاورزی و صنایع نیز با گذشت زمان محسوس‌تر می‌شود.
روز ۲ فروردین‌ماه (۲۲ مارس) مصادف است با روز جهانی آب. بزرگداشت روز جهانی آب برای اولین بار در سال۱۳۷۱، ۳۱ سال پیش، در کنفرانس محیط زیست و توسعه در ریودوژانیرو ( برزیل) مطرح شد.
در آن سال نشست سازمان ملل متحد طبق قطعنامه‌ای روز ۲ فروردین‌ماه را “روز جهانی آب” نام‌گذاری کرد. آموزش دربارهٔ اهمیت حفاظت از منابع آبی و تلاش برای پیشبرد این امر مهم از هدف‌های اصلی این روز قید شده است. موضوع روز جهانی آب حفاظت از آب‌های زیرزمینی است و شعار اصلی فعالیت‌های این روز چنین اعلام گردید: “آب های زیرزمینی پوشیده هستند ولی تأثیر آن‌ها در همه جا دیده می‌شود”.
آب‌های زیرزمینی در زیر پوستهٔ زمین در آب‌خان‌هایی که در سوراخ‌ها و در خلل‌وفُرَج سنگ‌های زمین از آب مملو و اشباع شده‌اند یافت می‌شوند. آب‌های زیرزمینی در بسیاری از موارد در سطح زمین به چشمه‌ها، رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها می‌ریزند و از آن‌جا به دریا و اقیانوس راه پیدا می‌کنند و از طریق حفر چاه‌ها و با کمک تلمبه نیز می‌توانند استخراج شوند. آب‌های زیرزمینی منبع عمده آب‌های شیرین بوده و زیست موجودات زنده بدون دسترسی به آب‌های زیرزمینی عملاً امکان‌پذیر نیست. در بسیاری از نقاط خشک و بایر کره زمین از آب‌های زیرزمینی برای دسترسی به آب آشامیدنی و آب مورد نیاز در امور بهداشتی، کشاورزی، و فرایند‌های صنعتی استفاده می‌شود. استفاده و استخراج بیش از حد از آب‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط جهان ازجمله در میهن ما ایران به فرونشست زمین و در نقاط ساحلی به نفوذ آب‌های شور در آب‌های زیرزمینی منجر شده است.
با وجود تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سال‌های اخیر، حفاظت از آب‌های زیرزمینی در میهن ما نیز اهمیتی بیشتر یافته است. آمار حفر چاه‌های آب و مصرف آب‌های زیرزمینی نشانگر آن است که برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی تشدید شده است و درنتیجه سطح سفره‌های آب زیرزمینی که طی سال‌های بسیار شکل گرفته‌اند به طورمحسوس کاهش یافته‌اند. “تعداد چاه‌های آب در ایران نسبت به سال ۱۳۵۵، ۱۷ برابر شده است و به بیش از ۸۰۰ هزار حلقه رسیده است” [به نقل از: تجارت نیوز، ۲ فروردین‌ماه ۱۴۰۱]. ذخیرهٔ آب‌های زیرزمینی که در ۲۰ سال پیش ۱۳۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده بودند، درحال‌حاضر ۲۵ درصد کاهش یافته است و با افزایش جمعیت و توسعهٔ صنایع آب‌بَر در بسیاری از دشت‌های کشور ما بحران‌هایی شدید از کمبود آب به‌وجود آمده‌اند.
بر اساس اصل ۴۵ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (ماده ۳)، “استفاده از آب‌های زیرزمینی… از طریق حفر هر نوع چاه و قنات و توسعه چشمه در هر منطقه از کشور با اجازه و موافقت وزارت نیرو باید انجام شود، و وزارت مذکور با توجه به خصوصیات هیدروژئولوژیک منطقه (شناسایی طبقات زمین و آب‌های زیرزمینی) و مقررات پیش‌بینی‌شده در این قانون نسبت به صدور پروانهٔ حفر و بهره‌برداری اقدام می‌کند.” این بدان معنی است که دولت و رژیم ولی فقیه مسئول مستقیم افزایش ویرانگر استخراج آب از سفره‌های زیرزمینی است. این درحالی است که در کشور ما عدم هر‌گونه حفاظتی از محیط زیست و به‌خصوص نبودِ ضابطه‌ای علمی و قانونی در استفاده صحیح از آب‌های زیرزمینی باعث شده است که پایین و تحلیل رفتن سفره‌های آب زیرزمینی و در موارد بسیار خشک شدن کامل منابع آب‌های زیرزمینی هرچه بیشتر شود.
بی‌توجهی به اهمیت حفاطت از محیط زیست و توسعه بی‌رویهٔ صنایع آب‌بَر در بسیاری از کشورها ازجمله در نقاط خشک و کویری کشور ما صدمه‌هایی بسیار به‌بار آورده است.
در این جا با اشاره به نمونه‌هایی از دشواری‌های زیست محیطی تلاش می‌شود تا حدی عمق فاجعه در این عرصهٔ حیاتی روشن‌تر گردد. مثلاً در پی احداث معدن “سنگان” و شرکت فولاد سنگان در دشت “خواف” در جنوب استان خراسان رضوی و مصرف بی رویه از آب‌های زیرزمینی چاه‌ها و قنات‌های نزدیک به این معدن و شرکت فولاد سنگان، آب‌های زیرزمینی این منطقه آلوده شده و کیفیت پایین‌تری پیدا کرده است. صنایع معدنی و تولید کنسنتره سنگ آهن احتیاجی شدید به آب دارند. در منطقه خواف که میزان بارش در آن فقط ۱۲۰ میلی‌متر در سال است با مصرف بیش از حد آب‌های زیرزمینی که در حدود ۲۱ میلیون مترمکعب در سال برآورد شده، بدیهی است که خسارتی جبران‌ناپذیر به آب‌های زیرزمینی این منطقه وارد آورده است. حتی پس از بهبود احتمالی در مدیریت بهره‌برداری از منابع آب‌های زیر زمینی، درصورت انجام آن، سال‌ها طول خواهد کشید تا سطح سفره‌های آب‌های زیرزمینی حالت اولیه خود را بازیابد. روش‌های به‌کار برده شده برای تأمین آب صنایع فولاد سنگان و در نقاط بسیاری دیگر در کشور استخراج آب از چاه‌های آب مورد نیاز کشاورزی و حتی به‌تملک درآوردن شرکت‌های کشت‌و‌صنعت و چاه‌های آب آن‌ها بوده است. با توجه به این که مصرف آب‌های کشاورزی در صنایع به تشدید شرایط ناشی از خشکسالی و گسترش زمین‌های بایر منجر می‌شود، معیشت مردم را نیز در مناطق روستایی کشور دشوارتر از پیش می‌کند.
از عواقب دیگر بهره‌کشی بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در کشور ما، مهاجرت روستانشینان به‌دلیل وضعیت بد اقلیمی و گسترش زمین‌های بایر و بی‌آبی، و رشد حاشیه نشینی است.
آلودگی آب‌های زیرزمینی در میهن ما و بسیاری از دیگر کشورها، منجر به دشواری‌های زیست‌محیطیِ خطرناک شده است. از آن جمله به وضعیت معدن آندریان در آذربایجان شرقی که با سرمایه‌گذاری یک شرکت خارجی احداث شده است، می‌توان اشاره کرد. جمعی از فعالان و تشکل‌های زیست‌محیطی آذربایجان شرقی در نامه‌ای سرگشاده به قوه قضائیه خواستار رسیدگی به بحران آلودگی معدن طلای آندریان شدند.
به‌گزارش خبرنگار خبرگزاری ایلنا در بهمن‌ماه ۱۳۹۸، فعالان محیط زیست در این نامه با تأکید بر ضرورت حفظ سلامت محیط زیست به استفاده از ترکیبات سیانور در استحصال طلا از معدن آندریان اشاره کردند و با ابراز نگرانی از آلوده شدن منابع آب و خاک ارسباران، خواستار رسیدگی به بحران زیست‌محیطی معدن طلای اندریان در شهرستان ورزقان در آذربایجان شرقی شدند [به‌نقل از: “نامه مردم”، شماره ۱۱۴۴، ۱۵ آذرماه ۱۴۰۰]. آلودگی آب‌های زیرزمینی با ماده سمّی سیانور در میهن ما فقط به معدن طلای آندریان محدود نمی‌شود بلکه نمونه‌های متعدد دیگر آن گویای بی‌توجهی مسئولان در این مورد است.
براساس گزارش تهیه شده از سوی گروه علوم محیط زیست دانشکده علوم دانشگاه زنجان، در مجتمع طلای موته در استان اصفهان “میزان سیانور در آب زیرزمینی … با خاک زیر سطح تفاوت معنی‌داری نداشت. میانگین نتایج اندازه‌گیری شده سیانور پساب کارخانه ۲۸۷ میلی‌گرم در لیتر بوده است که بیش از ۵۰۰ برابر حد مجاز تخلیه سیانور در آب است. چندین مورد مرگ‌ومیر حیوانات وحشی پس از سرریز شدن پساب این مجتمع مشاهده شده است.”
آلودگی محیط زیست و آب‌های زیرزمینی برای بسیاری از ساکنان مناطق مجاورِ محوطه‌های صنایعی که آلاینده‌ها از آن‌ها به آب‌های زیرزمینی سرایت می‌کنند محسوس است. خبرگزاری ایلنا در مقاله‌ای در ۱۴ خرداد ماه ۱۴۰۰ با عنوان: “جیوه و سیانور؛ سهم مردم تکاب از معادن طلای زرشوران / نشت مواد سمی به داخل آب‌های زیرزمینی به‌دلیل عدم رعایت استانداردهای زیست‌محیطی…” در این موردِ به‌خصوص به‌تفصیل توضیح می‌دهد و به‌نقل از حسن همتی، نماینده مجلس شورای اسلامی از تکاب و شاهین‌دژ، می‌نویسد: “فعالیت‌های معدنی موجب بروز آسیب‌های زیست‌محیطی و گلایه مردم منطقه شده، درحالی که عوارض آلایندگی فعالیت‌های معدنی و سهم یک درصد از فروش و درآمدهای معادن نیز به تکاب پرداخت نمی‌شود.”
فعالیت‌های زیست‌محیطی به‌منظور حفاظت از طبیعت و جلوگیری از خسارت‌های جبران‌ناپذیر به آب‌های زیرزمینی در بسیاری از کشور ها از تشدید این خسارت‌ها و ادامه تخریب محیط زیست جلوگیری کرده‌اند. درحالی که در موارد متعدد دیگری هنوز زمینه فعالیت برای حفاظت از آب‌های زیرزمینی از اهمیتی بسزا برخوردار است و مبارزهٔ متشکل فعالان محیط زیست را ضروری می‌کند. برای نمونه به نشت عناصر سمی مانند فلز کروم در آب‌های زیرزمینی در کشورهای پیشرفتهٔ صنعتی ازجمله ایالات متحده آمریکا و در کشورهای رو به‌رشد از جمله هندوستان می‌توان نام برد. در این ارتباط، رام ویرتانوار، فعال محیط زیست و سخنران “تد اِکس”، می‌نویسد: “در سفر اخیرم از دهکده چاندپور در ایالت آوتارپراداش در هندوستان بازدید کردم. در این دهکده شما می‌توانید تعدادی پمپ‌های دستی را ببینید که سال‌هاست آبی با رنگ سبز نئون را از درون زمین بیرون می‌کشند. این آب به فلز سنگین سرطان‌زای کروم ۶ آلوده است. عامل این آلودگی، زباله‌های صنعتی خطرناکی است که شرکت‌های تولید کننده سولفات کروم در نردیکی این دهکده رها کرده‌اند. استاندارد سازمان جهانی بهداشت برای کروم ۶ در آب آشامیدنی ۵۰ میکروگرم در لیتر است، ولی در این‌جا تا ۲۰۰ هزار میکروگرم در لیتر مشاهده شده است. یرخی از روستاییان روزانه ۲۰ لیتر آب تمیز خریداری می‌کنند، ولی بسیاری نیز از همین آب آلوده استفاده می‌کنند و درنتیجه به ییماری‌هایی خطرناک مبتلا هستند. برخی دیگر از روی ناچاری از زادگاه‌شان مهاجرت کرده اند.”
این نمونه‌ها از تخریب محیط زیست که در نتیجهٔ آلودگی آب‌های زیرزمینی و استفادهٔ بی‌رویه از منبع ارزشمند آب که منشأ زیست و ادامه حیات بشری است، نیاز عاجل به فعالیت و مبارزه هرچه بیشتر برای حفاظت از محیط زیست و به‌خصوص آب‌های زیرزمینی را ضروری می‌سازد.
در کشور ما به‌علت نبود حداقل شرایط مناسب و آزادی فعالیت برای فعالان مستقل محیط زیست و از طرفی دیگر بی‌مسئولیتی رژیم ولایت فقیه در حوزه محیط زیست، تأثیر‌های منفی در محیط زیست به‌خصوص در مصرف بی‌رویه و آلودگی آب‌های زیر زمینی در مواردی بسیار پوشیده می‌مانند. با ادامه رژیم ولایت فقیه نه‌تنها به بهبود مدیریت و حفاظت از منابع زیرزمینی آب در کشور ما امیدی نیست، بلکه این فجایع زیست محیطی و پیامدهای مخرب آن با شتابی بیشتر، گسترده‌تر خواهند شد.
****
به نقل از «به سوی آینده»، شمارۀ ۲، اسفند ماه ۱۴۰۱
به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotnet
