کسب سودهای نجومی سرمایه‌داران به قیمت جان کارگران معدن
متخصصان ایمنی و بهداشت حرفه‌ای و کارگران و کارشناسان مختلف باسابقه بارها در زمینه وضعیت این معدن هشدار دادند، اما آنچه در عمل دیده شد، عدم نظارت و عدم تغییر الگوی مدیریتی مجموعه و در نتیجه تکرار حوادث پی‌درپی ریزش معدن زغالسنگ (متوسط سالی یکبار) روی سر کارگران بود؛ حادثه‌ای که به نظر می‌رسد احتمال تکرار آن با مرگ شش کارگر در یکشنبه شب تلخ دوازدهم شهریور امسال، پایان نخواهد یافت و با تداوم وضعیت فعلی معدن، باز هم شاهد آن خواهیم بود. این پیش‌بینی البته یک حدس و گمان عادی نیست و پیش‌تر توسط کارگران حرفه‌ای مجموعه، کارشناسان حوزه ایمنی و متخصصین دانشگاهی در پایان‌نامه و مقالات مختلف به گوش افراد ذی‌ربط رسیده و راه را بر هر بهانه‌ای قبل از وقوع حوادث بسته است.
صدر منصوری با رد این ادعا که فشار گاز متان در حفره گازی باعث حادثه فروریزش معدن شده است گفت: گاز متان گازی است که فورا کارگران بوی آن را استشمام کرده و می‌توانند از محل خارج شوند. ضمن اینکه فشار این گاز به قدری نیست که حتی در یک محیط بسیار کوچک و بسته باعث فروریختن یک طبقه یا کارگاه بزرگ از معدن شود. اگر مانیتورینگ و نظارت مرکزی قوی بود، فورا با هر تزلزلی در لایه‌ها و نشت هر گازی پیام هشدار صادر شده و محل تخلیه می‌شد.
کارگران معدن چه می‌گویند؟
یکی از کارگران با سابقه و در آستانه بازنشستگی معدن البرز شرقی در گفتگو با ایلنا، به نکاتی درباره نوع استخراج و پیشروی معدن طزره اشاره کرد و گفت: با دانش تجربی که ما از وضعیت مدیریت معدن داریم، به تجربه فهمیده‌ایم که نباید در لایه‌های پایینی معدن پیشروی زیادی کرد و تا استخراج از لایه‌های بالا (که برای کارفرما چندان به صرفه نیست) کامل نشود، پیشروی بیش از حد در معدن زغالسنگ در لایه‌ها و طبقات زیرینی و عمیق به شدت به استحکام معدن آسیب زده و باعث ریزش پی‌درپی معدن می‌شود.
وی ادعا می‌کند: از زمانی که با خصوصی‌سازی بهره‌برداری از معدن طزره مجموعه بدون توجه به بسیاری از نکات ایمنی صرفا بر تولید بیشتر تاکید می‌کند و شیفت‌های بهره‌برداری تعطیل نمی‌شود. همین مسئله ریسک هر حادثه‌ای را افزایش می‌دهد. این درحالی است که کارگران این معدن خود با مشکلات دیگری مثل‌عدم تبدیل وضعیت وعدم طبقه‌بندی مشاغل و جذب شرکتی نیرو مواجه بودند و کار در محیط خطرناک، به نوعی مشکلات کار در این مجموعه را دوچندان کرده است.
این کارگر معدن تصریح کرد: عمق ۷۰۰ متری وقوع حادثه و ریختن آوار در عمق ۴۰۰ متری روی سر کارگران به همراه انتشار گسترده گاز متان – که مانع از تسریع اقدامات مربوط به امداد و نجات برای کارگران نیز شد- از جمله مسائلی است که نشان می‌دهد مسئله رسیدگی به وضعیت معدن و مدیریت آن مورد توجه قرار نگرفته است.
ایمنی تونل‌ها
یکی از مسائلی که درباره موقعیت بهره‌برداری از تونل‌ها و پیشروی در طبقات معدن زغالسنگ طزره با اهمیت است، مشکل رطوبت سقف معدن و استحکام سقفی آن است. این استحکام عمدتا به دلیل فاصله میان کارگاه‌ها و همچنین شکل حفر تونل و تجهیزات بکار رفته، دچار مشکل می‌شود.
در مقاله علمی-پژوهشی «توسعه سیستم طبقه‌بندی فازی به‌منظور بررسی کیفیت سقف معادن زغالی (با تاکید بر معادن زغالسنگ البرز شرقی)» که در سال ۱۳۹۷ زیر نظر رضا میکاییل (هیئت علمی گروه معدن دانشگاه صنعتی ارومیه) تدوین شده است. مطالعه زمین‌شناختی و ارزیابی استحکام سقف توسط تیم مطالعاتی تنظیم کننده این مقاله نشان داد که لازم است در زمینه کیفیت سنگ سقف این مجموعه ارزیابی بیشتری انجام شود.
مقاله دیگری توسط مجتبی سرلک و سیدرحمان ترابی که در فصل‌نامه علوم مهندسی دانشگاه علم و صنعت منتشر شد، نشان داده است که «رعایت حداقل فاصله بین هر تونل و کارگاه برای ایمنی کار در مجموعه البرز شرقی ضروری است تا از این طریق بتوان از تاثیر متقابل بین لایه‌ها و طبقات درحال استخراج جلوگیری کرد.»
در جمع‌بندی این مقاله آمده است: «تلفیق نتایج حاصل از بررسی رفتار سقف کارگاه در لایه P۱۰ مجموعه البرز شرقی نشان می‌دهد که سقف کارگاه استخراج به صورت نیمه پایدار عمل می‌کند و می‌تواند در صورت نزدیکی کارگاه مجاور، وضعیتی ناپایدار داشته باشد. چنانچه پیشروی برخلاف جهت کارگاه مجاور باشد، وضعیت نامساعدتر خواهد بود. باید در توسعه برداشت و استخراج یک لنگه حفاظتی در حدفاصل دو کارگاه گذاشته شود. فاصله باید حداقل ۱۰ متر باشد و محدودیت‌های دیگر مثل ملاحظات تهویه و ترابری و نگهداری تونل‌ها و ایمنی کارگاه‌های مجاور (که درحال استخراج نیستند) لحاظ شود».
به هرحال، برخی کارشناسان بر این باور هستند که ملاحظات مربوط به فاصله، ایمنی، مونیتورینگ و نظارت در کارگاه‌ها رعایت نشده است. همچنین ارزیابی گاز متان نیز باید در حین کار ادامه یابد.
همچنین در پایان نامه علی آزاد (دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد دانشکده معدن و ژئوفیزیک دانشگاه صنعتی شاهرود) که با نمره بالا به تایید رسیده است، نشان داده شده که «در میان معادن البرز شرقی، معدن طزره از همه ناایمن‌تر است». و «میانگین فراوانی حادثه در معدن طزره ۲۲، معدن رضی ۲ و معدن تخت ۱ حادثه در ماه است که بدلیل‌عدم رعایت نکات مهندسی و HSE در ایمن‌سازی به‌وجود می‌آید.»
در این رساله کارشناسی ارشد مطرح شده است: شاخص شدت حوادث در مجموعه طزره ۰.۴۵ و در معدن تخت ۰.۲۶ است. در این رساله که در دهه ۱۳۹۰ تدوین و منتشر شده است، اظهار شده: از جنبه ایمنی تونل‌ها و کارگاه‌های درحال استخراج، علت‌عدم ایمنی معدن طزره بیش از هرچیز «فرسودگی تجهیزات معدن» است…لذا طزره ایمنی بسیار نامطلوب دارد.
نا ایمنی کارگاه‌ها و تونل‌ها در طزره چنانکه از پایان‌نامه‌ها، تحقیقات و مقالات دانشگاهی مشخص بود، باعث شد در اواخر دهه ۱۳۹۰ شاهد افزایش تعداد حوادث باشیم. این روند باعث شد در سال ۱۳۹۶ به تدریج شرکت همزمان با خصوصی‌سازی، از معدنچیان این مجموعه تعهد ایمنی بگیرد.
معدنچیان زغالسنگ البرز شرقی می‌گویند: با روند کنونی راهی غیر از امضاء این تعهدنامه نداشتیم. اما پرسش این است که با توجه شرایط خاص فعالیت معادن، معلوم نیست تا چه اندازه بتوان این نکات را در عمل رعایت کرد و براساس این آموزش‌ها فعالیت‌های شغلی روزانه را انجام داد.
این کارگران افزودند: با وضع فعلی نگرانیم که مبادا بر اثر یک حادثه کار امکان پیگیری حقوق قانونی کارگران حادثه‌دیده و بازماندگان آن‌ها فراهم نشود.
در همین رابطه مسئولان معدن زغالسنگ البرز شرقی شاهرود ضمن تایید این اتفاق عنوان کردند که امضاء تعهدنامه ایمنی با هماهنگی نهاد صنفی کارگران معدن و در راستای بازدارندگی از وقوع حوادث احتمالی و تشویق بیشتر کارگران به رعایت کردن اصول ایمنی کار صورت گرفته است و ارتباطی با نقض شدن حقوق قانونی حادثه‌دیگان احتمالی ندارد!
خصوصی‌سازی معادن با توجه به قدیمی بودن معادن زغالسنگ کشور، باعث شده بسیاری از روش‌های اصولی بهره‌برداری از معدن صرفه اقتصادی نداشته باشد و مدیران در رعایت برخی اصول برای صرفه اقتصادی به‌طور طبیعی کوتاهی می‌کنند.
عدم بروزرسانی تجهیزات و روش‌ها؛ عامل اصلی حادثه
سعید صدر منصوری (کارشناس ایمنی و HSE در حوزه معادن) در تحلیل حادثه معدن طزره و مرگ شش کارگر ضمن تایید ادعاهای کارگران مجموعه در زمینه ایمنی معدن گفت: این امکان وجود دارد که شرکت‌ها در چنین مجموعه‌هایی همزمان با پیشروی، استخراج را نیز انجام دهند که این مسئله خطراتی را در پی دارد. ممکن است مسیرهایی توسط مجموعه شرکت تا انتها پیشروی و باز شود و همزمان در لایه‌های پیشروی شده قبلی استخراج صورت گیرد.
وی افزود: معادن زغالسنگ در ایران اکثرا در زمان راه‌اندازی با تکنولوژی دهه ۱۹۶۰ اتحاد شوروی آغاز به کار کردند و سبک استخراج و کار براساس همان فناوری آن زمان شوروی است و باقی ماندن تجهیزات و ادامه کار در این شرایط با آن سطح از فناوری قدیم برای سال ۲۰۲۳ میلادی یک معجزه است! ما هرگز به سمت به روزرسانی تجهیزات و شیوه‌های استخراج و بازنگری در فرآیندهای نظارت HSE و ایمنی در این مجموعه‌ها نرفتیم. این درحالی است که در دنیا کنترل معادن به سمت هوشمندسازی رفته است. بنده تایید می‌کنم که به‌خصوص در معادن قدیمی مثل طزره البرز شرقی چنین تحولی به سمت نوسازی تجهیزات رخ نداده است.
صدر منصوری ادامه داد: خصوصی‌سازی معادن با توجه به قدیمی بودن معادن زغالسنگ کشور، باعث شده بسیاری از روش‌های اصولی بهره‌برداری از معدن صرفه اقتصادی نداشته باشد و مدیران در رعایت برخی اصول برای صرفه اقتصادی به‌طور طبیعی کوتاهی می‌کنند. ممکن است حجم کار و شیفت‌ها بیش از حد مجاز شده و تجهیزات ایمنی کمتر استفاده شود تا هزینه تولید به حداقل برسد. این البته معضل عمومی همه معادن ما در کشور است و منحصر به البرز شرقی نیست.
این کارشناس حوزه ایمنی معادن تصریح کرد: به ویژه در معادن زغالسنگ که ریسک و ناایمنی بسیار بیشتر از سایر معادن است، رعایت ایمنی و اصول مهندسی بسیار حیاتی است. حتی اگر تمامی دستورالعمل‌های ایمنی و مهندسی در حوزه استخراج و پیشروی در معادن انجام شود، باز هم کار در معدن زغالسنگ بسیار خطرناک‌تر و پرریسک‌تر از سایر مشاغل است. حال تصور کنید تجهیزات، رعایت نکات ایمنی، مهندسی مسیرهای تهویه هوا، مانیتورینگ و تجهیزات ضد جرقه و تست‌های گاز به خوبی انجام نگیرد!
وی تاکید کرد: یک تیم تخصصی باید بررسی لازم از این حادثه را به عمل آورد اما بنده به عنوان فرد متخصص در این حوزه قبل از این بررسی اعلام می‌کنم که قطعا سیستم تهویه معدن طرزه استاندارد نبوده و اگر سیستم تهویه مناسب هم باشد، گاهی ممکن است نرخ استخراج زغال بیش از حد استاندارد باشد. ممکن است حتی در حین پیشروی با لایه‌هایی در حین کار مواجه شویم که نرخ تولید گاز متان بیشتر شود که قابل مشتعل شدن است و می‌تواند به دستگاه تنفسی کارگران آسیب بزند.
صدر منصوری با رد این ادعا که فشار گاز متان در حفره گازی باعث حادثه فروریزش معدن شده است گفت: گاز متان گازی است که فورا کارگران بوی آن را استشمام کرده و می‌توانند از محل خارج شوند. ضمن اینکه فشار این گاز به قدری نیست که حتی در یک محیط بسیار کوچک و بسته باعث فروریختن یک طبقه یا کارگاه بزرگ از معدن شود. اگر مانیتورینگ و نظارت مرکزی قوی بود، فورا با هر تزلزلی در لایه‌ها و نشت هر گازی پیام هشدار صادر شده و محل تخلیه می‌شد.
این کارشناس HSE تاکید کرد: ما در بحث حادثه تلخ معدن یورت به یاد داریم که مشابه چنین اتفاقی افتاد. در آنجا هم مشکل تهویه، مونیتورینگ و ضعف مهندسی پیشروی دست به دست هم داد و حادثه ایجاد کرد. ممکن است به جز متان، گازهایی مثل هیدروژن غلیط، مونواکسید کربن و گرد زغالسنگ در هوا متصاعد شود و محیط را برای نیروی کار آلوده ساخته و حتی امکان انفجار را تشدید کند که همه این موارد نیازمند سنجش گاز و مانیتورینگ دائمی است.
وی درباره ملزومات مهندسی معدن از جهت ایمنی کار گفت: به ویژه در معادن زیرزمینی، در حین پیشروی، شاخص‌هایی مثل «کیفیت طول سنگ، استحکام سقف و. .» مهم است. برای بررسی امکان‌عدم ریزش، تست‌های مختلفی وجود دارد که تیم‌های تخصصی همه باید آن را مدام بگیرند. اینکه فشاری از سمت سقف یا دیواره وارد شود و باعث ریزش معدن شود، به عوامل زیادی بستگی دارد که برای سنجش و بهسازی معادن نامستحکم، نیاز به تجهیزات بسیار پیشرفته‌ای است.
صدر منصوری اضافه کرد: انفجار یا ریزش می‌تواند خود سیستم‌های نگهدارنده را تضعیف کند و دوباره خود باعث ریزش‌ها و پخش شدن گازهای حبس شده در لایه‌های دیگر شود و ریسک را به شکل مضاعفی بیشتر کند. راه جلوگیری از حادثه در معادن زغالسنگ به همین واسطه، تنها رعایت آیین‌نامه‌ها و موارد کلیشه‌ای از پیش تعیین شده نیست، بلکه راه آن مکانیزه کردن بهره‌برداری و پیشروی در معدن است که امروزه کماکان به شیوه سنتی انجام می‌شود. ضمن اینکه پس از آن باید به سمت هوشمندسازی کلیه فرآیندها برویم و باور داشته باشیم که فناوری بیشترین کمک را در زمینه ایمنی به انسان می‌کند.
ایلنا ـ گزارش: رضا اسدآبادی
به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotnet
