یک میلیون امضا؛ تلاش فعالان ایرانی برای مقابله با سدسازی‌های ترکیه
پویش نجات میانرودان ابتکاری برای مقابله با سدسازی ترکیه بر رودهای دجله و فرات از طریق مجامع بین‌المللی و جلوگیری از “درگیر شدن همه استان‌های ایران با ریزگردها” است. گفت‌وگو با محمد درویش.
فعالان زیست‌محیطی ایران چندی است خطری را گوشزد کرده‌اند که از مرزهای ایران فراتر می‌رود و نه تنها ایران، بلکه چند کشور دیگر را نیز درگیر می‌کند.
آنها به پیامدهای طرح توسعه آناتولی جنوب شرقی ترکیه اشاره کرده‌اند که به اختصار به آن گاپ (GAP) گفته می‌شود و از سازمان ملل خواستار رسیدگی “به وضعیت نگران‌کننده حقابه جوامع بومی در حوضه آبخیز دجله و فرات، گشودن دریچه‌های سد آناتولی جنوبی (به‌ویژه سد آتاتورک) و جلوگیری از ساخت و آبگیری سدهای در دست ساخت (به‌ویژه ایلسو)” شده‌اند.
ترکیه قصد دارد در چارچوب طرح گاپ مجموعه‌ای از سد و نیروگاه برق‌آبی بر بخش بالایی رودخانه‌های دجله و فرات بسازد. نخستین سازه بزرگ این طرح، سد آتاتورک بود که در سال ۱۹۹۲ تکمیل شد. سد ایلیسو نیز که که برخی ساخت آن را به معنای “درگیر شدن تمامی استان‌های ایران با مشکل ریزگرد” خوانده‌اند در قالب همین طرح قرار دارد. ساخت این سد بر روی سرشاخه‌های رودخانه دجله از سال ۲۰۰۶ آغاز شده و قرار است در سال ۲۰۱۹ تکمیل شود.
سد ایلیسو بر رود دجله (۱۳ ژوئیه ۲۰۰۹)
پویش نجات میانرودان (بین‌النهرین) که حاصل تلاش کنشگران زیست‌محیطی است قصد دارد با جلب توجه فعالان محیط زیست کشورهای ترکیه، عراق و سوریه مسئله ریزگرد و گرد و غبار را به موضوعی فرامنطقه‌ای تبدیل کند.
کمپین مردمی حمایت از زاگرس مهربان (پویش نجات میانرودان) در نامه‌‌ای به آنتونیو گوترش، دبیر کل سازمان ملل متحد با اشاره به سدسازی‌های ترکیه بر سرچشمه‌های رودخانه‌های دجله و فرات خطر “پیامدهای ویرانگر” آن را گوشزد کرده است: «ادامه روند ویرانگر سدسازی دولت ترکیه و مهار آب این دو رودخانه، گذشته از نابودی کشاورزی و تشنگی روستاها و شهرها در میانرودان، طغیان پدیده گرد و غبار در باختر ایران را هم پدید آورده و پیوسته تشدید می‌کند.»
این کمپین با اشاره به سدسازی‌های وسیع ترکیه در دو دهه اخیر در حوضه آناتولی جنوبی و بر سرچشمه‌های دجله و فرات خواستار افزایش فشار بر ترکیه و دیگر کشورهایی شده که مسبب اصلی تشدید چشمه‌های تولید گرد و غبار و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی هستند.
این پویش در صدد است با جمع‌آوری یک میلیون امضا، مقابله با اقدام ترکیه را به‌عنوان یک مطالبه جدی منطقه‌ای و خطای آشکار مدیریتی این دولت در محاکم بین‌المللی همانند دادگاه لاهه مطرح کند؛ به‌ویژه که ترکیه عضو کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی سازمان ملل متحد است و طبق این کنوانسیون، مدیریت توسعه در این کشور باید به نحوی باشد که به تخریب غیر قابل جبران منطقه و تشدید بیابان‌زایی منجر نشود.
محمد درویش، مدیرکل مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست ایران در گفت‌وگو با دویچه وله شکایت به دادگاه لاهه را عملی می‌داند و می‌گوید، این دادگاه چندی پیش در بررسی دادخواست گروهی از کنشگران در رابطه با شرکت صنایع کشاورزی و بیوتکنولوژی مونسانتو اعلام کرد: «کشورهای بالادست رودهای بین‌المللی حق احداث و اجرای پروژه‌های زیربنایی آبی در بالادست رودخانه‌ها در صورتی که منجر به بروز مشکلات و آسیب‌های جدی به کشورهای پایین‌دست شود را ندارند و ترکیه هم با توجه به عضویت در سازمان ملل، متعهد است که به این کنوانسیون عمل بکند.»
درویش اضافه می‌کند: «علاوه بر این موارد دیگری هم وجود دارد که می‌شود بر اساس آنها بر دولت ترکیه فشار آورد. از جمله این که دولت ترکیه بسیار مایل است که به عضویت اتحادیه اروپا در بیاید و یکی از ملاحظات مهم این اتحادیه این است که کشورهای عضو به مبانی اخلاقی حفظ محیط زیست و حقوق شهروندی اعتقاد عملی داشته باشند.»
این مقام سازمان حفاظت محیط زیست ایران می‌گوید، سدسازی‌های ترکیه در خود این کشور نیز پیامدهای منفی به جا می‌گذارد. او با اشاره به ساخت سد ایلیسو در منطقه حسن‌کیف ترکیه می‌گوید: «این پویش را تا کنون شهروندان صد کشور جهان امضا کردند، از جمله ان‌جی‌‌او‌های ترکیه، عراق، سوریه، اردن، کویت و عربستان. و علاوه بر این در خود ترکیه بخصوص در منطقه تاریخی حسن‌کیف که ۱۲هزار سال قدمت دارد مردم بسیاری در مخالفت با این سد پویش‌های جدی راه انداخته‌اند.»
در نامه کنشگران “پویش نجات میانرودان” به دبیرکل سازمان ملل آمده است: «ساخت این سدها، نظام آبشناختی دو رودخانه بزرگ دجله و فرات را به شدت متاثر و مختل کرده و می‌کند و به متروکه شدن چندین میلیون هکتار از اراضی کشاورزی در کشورهای سوریه و عراق انجامیده و بحرانی جدی در پایاب آنها یعنی هورالعظیم بوجود آورده است؛ بحرانی که سبب شده تا تالاب راهبردی هورالعظیم به بزرگترین کانون بحرانی ریزگرد در منطقه بدل شود.»
رودخانه دجله از ترکیه وارد عراق شده و بعد از آبیاری این کشور سرانجام به تالاب هورالعظیم در غرب استان خوزستان می‌رسد. عمده آب این تالاب مرزی با ایران از طریق دجله و فرات تأمین می‌شود.
تشدید بحران ریزگردها
محمد درویش، مدیرکل مشارکت‌های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست ایران در رابطه با ریزگردها می‌گوید: «چند شاهد وجود دارد که نشان می‌دهد سهم عمده‌ای از گردوغبار از خارج از کشور وارد می‌شود. یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌ها این است که ما تا قبل از سال ۱۳۸۰ در چنین حجم با چنین تکراری با پدیده گرد و غبار و ریزگرد در خوزستان، ایلام، کرمانشاه، لرستان و دیگر استان‌های غرب کشور و زاگرس‌نشین مواجه نبودیم. بنابراین مشخص است که اتفاق خاصی افتاده که ما از دهه هشتاد شاهد افزایش معنی‌دار بار گرد و غبار در منطقه هستیم. آن اتفاق خاص برمی‌گردد به فعل و انفعالاتی که در میانرودان یا همان بین‌النهرین یعنی سوریه و عراق افتاده و برمی‌گردد به کاهش محسوس حق‌آبه رودخانه‌های دجله و فرات که از کشورهای ارمنستان و ترکیه سرچشمه می‌گیرد و وارد کشورهای سوریه و عراق و از آنجا هورالعظیم و در نهایت شط العرب، اروندرود و خلیج فارس می‌شود.»
او با اشاره به پروژه گاپ ترکیه می‌افزاید: «فقط یکی از سدهایی که در این پروژه ساخته شده یعنی سد آتاتورک ۴۸ میلیارد مترمکعب گنجایش دارد، یعنی بزرگ‌تر از تمامی هزار سدی است که تا کنون در ایران ساخته شده. یعنی مجموع سدهایی که در ایران ساخته شده گنجایش قابل تنظیم مخازن آن ۴۷ و شش‌دهم میلیارد متر مکعب است و در مجموع پروژه گاپ تا کنون ۱۱۴ میلیارد متر مکعب آب را در منطقه میانرودان تنظیم می‌کند. این که کل آورد یک سال رودخانه فرات ۳۰ میلیارد مترمکعب است و کل آورد یک ساله رودخانه دجله ۱۷ میلیارد مترمکعب است، یعنی دولت ترکیه چند برابر آورد طبیعی این رودخانه‌ها سد و مخزن ساخته است تا اگر ما با سیلاب‌هایی با دور برگشت‌هایی صد، دویست یا پانصدساله روبرو بودیم این آب وارد سوریه و عراق نشود.»
پیامدهای ساخت سد ایلیسو
محمد درویش در مورد پیامدهای ساخت سد ایلسیو می‌گوید: «الان در حقیقت صد در صد آب فرات را ترکیه دارد مهار می‌کند و اگر سد ایلسیو روی دجله در منطقه حسن‌کیف ساخته شود صد در صد آب دجله هم مهار می‌شود. سد ایلیسو ۱۰ و چهاردهم میلیارد متر مکعب گنجایش دارد
یعنی از بزرگترین سد ایران کرخه، سه برابر بزرگ‌تر است و تا این لحظه ۶۰ درصد آب دجله توسط دولت ترکیه مهار شده همین مسئله باعث شده تا چشمه‌های تولید گرد و خاک از شش مورد در ۱۳۶۷ به بیش از ۲۳۰ مورد در ۱۳۸۸ افزایش پیدا کند، پژوهشی که دکتر نادر جلالی و همکارانشان در مرکز حفاظت خاک و آبخیزداری انجام دادند که بر اساس آن، از سال ۱۳۸۸ تا کنون چشمه‌های تولید گرد و خاک تا ۲۹۰ مورد باز افزایش پیدا کرده است.»
