حکایت «ژن‌های خوب» و «ژن‌‌خوب‌نماها»/از ۱۵۰ دانشجوی نخبه یک نفر در ایران مانده است
اظهارات یک مجری تلویزیون درباره مهاجرت نخبگان ایرانی نشان می‌دهد به‌‌رغم تلاش‌های صورت‌گرفته برای نگه داشتن افراد نخبه در ایران، همچنان فرار مغزها ادامه داشته و مشکلات ویژه‌ای را به وجود آورده است. علی ضیا، مجری سرشناس، در برنامه فرمول یک، گزارش تکان‌دهنده‌ای از فرار مغزها ارائه و عنوان کرده است: «از ۱۵۰دانشجوی ریاضی شریف، فقط امین محمدی در ایران مانده است.» در حالی بار دیگر موضوع مهاجرت نخبگان در کانون توجه قرار گرفته که در چهار سال اخیر مسئولان وعده داده‌اند با اتخاذ تمهیداتی، نه‌تنها جلوی فرار مغزها را بگیرند که نخبگان مهاجر را به کشور بازگردانند.
سرمایه‌های انسانی جوان و تحصیلکرده، بدون شک یکی از اصلی‌ترین دارایی‌های کشور محسوب شده و توسعه این دارایی‌ها و به‌کارگیری بهینه آن در توسعه کشور در سیاست‌های کلی کشور (بندهای ۷-۲، ۶-۴ و ۳-۶ سیاست‌های کلی علم و فناوری ابلاغی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۹۳) و نقشه جامع علمی کشور مورد تاکید قرار گرفته است. گزارش‌های رسمی از «افزایش ۲/۲برابری» دانشجویان ایرانی در آمریکا در سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۶ خبر می‌دهد. انستیتو بینالمللی آموزش آمریکا، نهادی رسمی است که سالانه تعداد دانشجویان خارجی شاغل به تحصیل در این کشور را اعلام می‌کند. این انستیتو در آخرین بیانیه‌اش اعلام کرد که در سال تحصیلی ۲۰۱۶ – ۲۰۱۵ تعداد دانشجویان ایرانی شاغل به تحصیل در آمریکا به ۱۲هزار و ۲۵۶دانشجو رسیده که پس از انقلاب اسلامی یک رکورد محسوب می‌شود. در سال تحصیلی ۲۰۱۰ – ۲۰۱۱ تعداد دانشجویان ایرانی در آمریکا پنج‌هزار و ۶۲۶نفر بود که این عدد در سال‌های اخیر بیش از دو برابر شده است. این افزایش باعث شد تا رتبه ایران در ارسال دانشجو به آمریکا در سال۲۰۱۶ به رتبه یازدهم کشورهای جهان برسد. در این زمینه عباس میلانی، مشاور اقتصادی اتحادیه اروپا گفت: «فرار مغزها در چند سال اخیر ۳۰۰برابر جنگ ایران و عراق به اقتصاد ایران صدمه زده است.» شایان ذکر است در دهه‌های گذشته، آمار مهاجرت دانشجویان و نخبگان از کشور به‌شدت افزایش پیدا کرد. برای مثال در دوره هشت‌ساله دولت محمود احمدی‌نژاد این آمار به‌شدت افزایش یافت.
مساله مهاجرت نخبگان و فرار مغزها پدیده بسیار پیچیده‌اى است و عوامل بسیاری در بروز این آسیب اجتماعی موثرند. ازجمله مهم‌ترین دلایل مهاجرت نخبگان ایرانی می‌توان به عواملی همچون فرصت شغلی محدود و نبود نظام شایسته‌سالاری، نداشتن امکانات علمی – پژوهشی مناسب و پیشرفته، مسائل اقتصادی و نبودن امکانات رفاهی در کشور اشاره کرد. طبق آمار صندوق بینالمللی پول، ایران به لحاظ مهاجرت نخبگان، در میان ۹۱کشور در حال توسعه یا توسعه‌نیافته جهان، مقام نخست را دارد. تخمین زده می‌شود که سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار تحصیلکرده به دلیل شرایط نامناسب اجتماعی، اقتصادی و… از ایران خارج می‌شوند. درواقع خروج سالانه ۱۵۰ تا ۱۸۰هزار ایرانی با تحصیلات عالی، معادل خروج ۱۵۰میلیارد دلار سرمایه است. تحقیقات بانک جهانی نشان می‌دهد از میان کشورهایى که به دلیل در اختیار گذاشتن امکانات پژوهشى و رفاهى به صاحبان اندیشه بیشترین نخبگان ایرانى را به خود جذب کرده‌اند، آمریکا و کانادا به ترتیب رتبه اول و دوم را به خود اختصاص داده‌اند. فرار مغزها درواقع، فرار سرمایه‌های انسانی است؛ سرمایه‌هایی که با صرف هزینه گزاف به دست می‌آید و فرار این نیروها بدان معناست که جامعه از علم، تخصص و مهارت‌های فنی آنها محروم می‌ماند. درواقع سرمایه بسیار ارزشمندی به نام نیروی انسانی متخصص که هزینه‌های فراوان صرف تربیت آنها شده است، دقیقا در زمانی که باید به ثمر بنشیند با بی‌برنامگی و ضعف‌های ساختاری تقدیم کشورهای توسعه‌یافته می‌شود.
علی ضیا، مجری سرشناس، در برنامه فرمول یک، گزارش تکان‌دهنده‌ای از فرار مغزها ارائه کرد. او گفت: « از ۱۵۰ دانشجوی ریاضی شریف فقط امین محمدی در ایران مانده است. ژن خوب‌های واقعی می‌روند، ژن خوب‌نماها می‌مانند و مجبوریم تحملشان کنیم و مسئولان هم عین خیالشان نیست.» او در ادامه به زبان طنز گفت: «با روندی که در فرار مغزها وجود دارد، چند سال دیگر آنجا (دانشگاه‌های خارج) می‌شود ایران و ایران می‌شود، خارج.»
آرمان- زهرا سلیمانی
