دوباره هوای‌آلوده فراموش نشود
تصور کنید نفس‌ها بیش از این تنگ شود. آیا حاضرید چنین تصوری کنید؟ آلودگی هوا نه‌تنها نفس همه شهروندان تهرانی که نفس هرگونه پیشرفتی را گرفته است. نکته اما این است که ظاهرا هنوز به اهمیت این آسیب مخرب، که به آخرین ایستگاه رسیده، نرسیده‌ایم. همه درباره رفع آلودگی هوا- آن هم در فصل پاییز- داد سخن سر می‌دهند؛ بی‌آن‌که درباره راه‌حل‌های عملی آن، اقدامی موثر و جدی صورت دهند.
این گزارش با نگاهی تحقیقی کوشیده است تا از راه‌حل‌ها و کلانشهرهای نمونه دیگر جهان، مقایسه‌ای تحلیلی ارائه دهد تا مسئولان ذیربط اعم از مسئولان دولتی و مدیران شهری، یکبار برای همیشه، این راه‌حل‌ها را با مدل متناسب بومی در تهران و برخی کلانشهرهای ایران اجرا کنند.
آمارهای تکان‌دهنده
پدیده آلودگی هوا یکی از رهاوردهای توسعه صنعتی است. عواملی چون رشد سریع و برنامه‌ریزی نشده افزایش جمعیت شهرها، افزایش تعداد وسایط نقلیه موتوری فعال در سطح شهرها، تردد خودروهای با سن بالا و فرسوده، استفاده از سوخت‌های فسیلی در صنایع، نیروگاه‌ها و استقرار این صنایع در مجاورت و حریم شهرها و مناطق مسکونی و بعضی پدیده‌های طبیعی مانند ریزگردها، سبب بروز آن می‌شود.یکی از معضلات اصلی در کلانشهر تهران طی سال‌های گذشته آلودگی هوا تا سرحد مرگ بوده است. خبری که در نوروز امسال باعث تعجب بسیاری از شهروندان شد، شکسته شدن رکورد روزهای آلوده شهر طی ۱۰ سال گذشته بود. بر اساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوا، در ۱۳ روز نخست سال، تهران ۵ روز هوای ناسالم داشته است. به این بهانه نگاهی به آمار روزهای آلوده سال طی ۱۰ سال اخیر داشته باشیم.بر اساس آمار موجود، تهران در سال گذشته، ۹۲ روز هوای ناسالم برای «گروه‌های حساس» و ۸ روز هوای ناسالم برای «همگان» را تجربه کرده است. مجموع این اعداد ۱۰۰ روز هوای آلوده در تهران را نشان می‌دهد که ۱۱ روز بیشتر از سال ۹۵ است. این عدد در سال ۱۳۹۰ به بیشترین مقدار خود رسید که بر اساس آمار، پایتخت ۲۱۵ روز هوای ناسالم و ۳ روز هوای بسیار ناسالم را تجربه کرد.
آلودگی و مرگ و میرهای خاموش
به اعتقاد بسیاری کارشناسان، یکی از دلایل اصلی آلودگی شهر تهران در سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۲ تولید سوختی بسیار آلاینده در پتروشیمی‌ها و استفاده از آن در جایگاه‌های سوخت تهران به‌عنوان بنزین در دولت دهم بود. حذف این سوخت و جایگزینی بنزین یورو ۴ در کلانشهرهای کشور منجر به بهبود نسبی وضعیت هوای پایتخت شد. اما کماکان تهران فاصله بسیاری تا آنچه شهردار جدید تهران دغدغه اصلی خود خوانده بود یعنی شهری با آسمان آبی دارد.این در حالی است که بسیاری از «راهکارهای عملی» و منطبق با «استاندارد جهانی» مانند نوسازی ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی درون‌شهری، گسترش فضای سبز، تعویض خودروهای فرسوده، نصب فیلتر دوده روی خودروهای سنگین در سال‌های اخیر ارائه شده اما اجرای این راه‌حل‌ها با موانع و تاخیرهای بسیار همراه بوده است. بررسی برخی شهرهای موفق در این زمینه و راه‌های کارشناسانه و دقیقی که برای کاهش آلودگی هوا قاطعانه اجرا شده است، نشان از هماهنگی مدیریت دارد. اتفاقی که تنها راه نجات تهران و دیگر کلانشهرهای ایران از این آسیب مخرب و جدی قلمداد می‌شود.
از آلوده‌ترین تا نمونه پاک
مکزیکوسیتی در دهه ۸۰ و ۹۰ میلادی یکی از آلوده‌ترین شهرهای دنیا بود. در آن زمان سرب، ازون، کربن و گوگرد در جو بسیار زیاد بود و برخی شهروندان مکزیکی می‌گفتند این حجم از آلودگی باعث افتادن پرندگان از آسمان به زمین خواهد شد. در آن سال‌ها آنتونیو مدیاویلا مدیرکل برنامه مدیریت کیفیت هوا در اداره محیط‌زیست مکزیک، آلودگی مکزیکوسیتی را با شهر پکن در چین مقایسه کرده بود.با رشد اقتصادی مکزیک، شاهد افزایش شدید انتشار گازهای گلخانه‌ای حاصل از صنعت حمل‌و‌نقل در پایتخت این کشور بودیم تا جایی که در سال ۱۹۹۶ به‌عنوان آلوده‌ترین شهر جهان شناخته شد. در آن زمان برای حل مشکل مکزیکوسیتی برنامه‌ای که قبل‌تر برای بهبود وضع هوا در اسپانیا انجام شده بود، مشابه سازی و پیاده شد. انجام اقداماتی مانند توسعه خطوط مترو و اتوبوس‌های تندرو باعث کم شدن تردد خودروها و کاهش آلودکی از ۵۰۰ به ۱۰۰ تا ۱۵۰ ppm شد. ادامه این روند و ساخت مسیرهای متعدد ویژه دوچرخه، تست‌های آلایندگی و معاینه فنی خودرو به فاصله هر ۶ ماه و جابه‌جایی کارخانه‌ها از نزدیکی یا داخل شهرها به فواصل دورتر، باعث شد تا این شاخص از ۱۰۰ پایین‌تر بیاید و در نتیجه، شاخص آلودگی هوا در بیشترین روزهای سال در این شهر مثبت شد. اما راز این موفقیت را باید در فرمانی که به «فرمان ۱۲۱» مشهور است جست‌وجو کنیم. «در آن سال‌ها ۱۲۱ اقدام» توسط دولت مکزیک انجام شد که از جمله می‌توان جایگزینی گاز طبیعی به جای سوخت‌های فسیلی در مکزیکوسیتی، ایالت فدرال مکزیک، ایالت مورمولس، پوبلا، تلاکسالا و هیدالگو را نام برد که از جمله مهم‌ترین اقدامات دولت مکزیک به شمار می‌آید.
شهرهای آلوده چین
چین یکی دیگر از کشورها با آلودگی هوای بسیار بالاست. آمار مرگ و میر بیش از ۱/۱میلیون نفر چین در سال ۲۰۱۵ میلادی بر اثر آلودگی هوا را تایید می‌کند. بیش از ۵۰۰میلیون نفر از جمعیت چین با این مشکل روبه‌رو هستند و دولت آنها نیز برنامه‌ای ۵ساله تا پایان ۲۰۲۲ برای حذف آلاینده‌ها در دست اجرا دارد. در سخنرانی‌های وزیر محیط‌زیست چین تصریح شد که استان‌های آلوده موظف‌اند ۲۵درصد از آلاینده‌ها را تا پایان سال کاهش دهند. در چین علاوه بر راهکارهای معمول مانند «دوگانه‌سوز کردن خودروها»، «تعطیلی و جابه‌جایی کارخانه‌ها» به‌ویژه کارخانه‌های زغال سنگ و ذوب آهن که بیشترین سهم را در آلودگی دارند و راهکارهایی چون «طرح بام سبز» در پکن با مشارکت شهروندان در قالب کاشت و پرورش انواع گیاهان نیز انجام شده است. دولت مالیات‌های اضافه برای ماشین‌ها با سوخت‌های فسیلی در نظر گرفت و ساختمان‌ها به کمربند‌های سبز داخلی برای کمک به تمیز کردن هوا و کاهش سموم تجهیز شدند.
تلاش برای نجات از مرگ
دهلی نو در هندوستان که سال ۲۰۱۴ به‌عنوان آلوده‌ترین شهر دنیا انتخاب شد نیز جزو شهرهایی است که با مقررات محکمی مانند استفاده از «سوخت مناسب»، «جلوگیری از تردد خودروهای تک سرنشین و فرسوده»، «جلوگیری از ورود خودروهای سنگین و سواری با عمر بیش از ۱۰ سال» و… در تلاش است تا آلودگی هوا را کاهش دهد. هر چند هند نیز تا فائق آمدن بر این مشکل فاصله دارد و گفته می‌شود آمار مرگ و میر بر اثر این مساله حدود ۶۰۰هزار نفر در سال است.
گام‌های یک‌ساله و سه‌‌ساله
بسیاری از راه‌حل‌هایی که در بالا گفته شد در برنامه‌های کاهش آلودگی هوای تهران دیده شده اما انسجام و بودجه کافی برای اجرا و نظارت با هدف «اقدامِ قاطع»، به درستی دیده نمی‌شود. علاوه بر این، برخی تصمیماتی که کمیته اضطرار شهر تهران در سال‌های اخیر گرفته، «تأثیرگذاری جدی بر وضعیت هوای شهر تهران» نداشته است. برای مثال در تهران ۲۲درصد آلودگی هوا به خودروهای سنگین، ۱۸درصد به اتوبوس‌های بخش خصوصی، ۱۳درصد به اتوبوس‌های عمومی شهری، ۱۱درصد به موتورسیکلت‌ها و تنها ۴/۱درصد به خودروهای شخصی مربوط است و بقیه به «کارخانه‌ها و عوامل طبیعی» مربوط می‌شود، مانند اجرای طرح زوج و فرد از در منازل، باعث تردد کمتر شهروندان با خودرو سواری و گرایش به حمل‌و‌نقل عمومی فرسوده و مخرب هوای تهران مانند اتوبوس‌های شهری می‌شود. انتظار می‌رود در سال‌های جدید به جای این سوء تدبیر -که راهکارهای کوتاه‌مدت برای کاهش آلودگی هوا خوانده می‌شود- راهکارهای مطالعه شده‌تر مانند آنچه «اندیشکده دانشگاه امیرکبیر» تحت عنوان «اقدامات کوتاه‌مدت و فوری، هفت بند جهت کاهش آلودگی هوای تهران» ارائه کرده، توجه شود. در این طرح، بازگشت طرح زوج و فرد به حالت اولیه، لغو گسترش محدوده طرح و ترافیک و در عوض، ممنوعیت تردد خودروهای سواری با بیش از ۱۵ سال سن، فروش نیم بهای مجوز ورود به محدوده طرح ترافیک برای خودروهای با سن کمتر از ۱۰ سال، ممنوعیت تردد اتوبوس‌های عمومی و خصوصی با سن بیش از ۸ سال، ممنوعیت تردد خودروهای سنگین و خودروهای حمل شن و ماسه با سن بیش از ۱۰ سال برای مدت ۷۲ ساعت، برای «کاهش فوری و کوتاه‌مدت» آلودگی هوای پایتخت ارائه شده است. همین طور، اقدامات «میان‌مدت و بلندمدت» قابل توجهی نیز توسط دانشگاهیان کشور ارائه شده که شهرداری می‌تواند با توجه به آنها آسمان پاک‌تری برای فردای شهر تهران بسازد. بر اساس آمارهای موجود، اجرای طرح‌های کوتاه‌مدت فوری در قالب یک طرح یک ساله عملا تهران را فاقد موتور سیکلت‌های دودزا و تبدیل آن به موتورسیکلت‌های برقی می‌کند. در کنار آن، اجرای دوگانه‌سوز کردن خودروهای شخصی و جلوگیری فوری از تردد خودروهای تک سرنشین و گسترش حمل‌و‌نقل عمومی می‌تواند آلودگی هوای تهران را حدودا ۱۸درصد کاهش دهد. گام دوم، در قالب یک طرح میان‌مدت ۳ ساله، تهران تا سال ۱۴۰۰ و در آستانه سال ۲۰۲۰ میلادی، با گسترش حمل‌و‌نقل عمومی و توسعه اتوبوس‌های برقی، عملا به یک شهر پاک تبدیل خواهدشد و پیش‌بینی می‌شود که ۶۰درصد – یعنی ۲۱۸ روز در سال- با هوای پاک مواجه شویم گرچه به‌دلیل خشکسالی و کاهش بارش، در فصل پاییز، هوای ناسالم – با درصد پایین‌تری- خواهیم داشت.
آرمان
