فعالیت عمده هنوز در نقاط کارگری و شهرها بود و این نکته در چگونگی ترکیب طبقاتی حزب انعکاس داشت، چنانکه ۷۵٪ اعضاء حزب را کارگران، ۲۳٪ را کارمندان و روشنفکران و تنها ۲٪ را دهقانان تشکیل می‌دادند ـ موضوعی که خود یکی از علل ناکامی نسبی حزب در انتخابات نقاط غیر کارگری شد.
نخستین کنگره حزب
حزب توده ایران از کارزار انتخاباتی با نیروی بازهم بیشتری بیرون آمد. فعالیت عمده هنوز در نقاط کارگری و شهرها بود و این نکته در چگونگی ترکیب طبقاتی حزب انعکاس داشت، چنانکه ۷۵٪ اعضاء حزب را کارگران، ۲۳٪ را کارمندان و روشنفکران و تنها ۲٪ را دهقانان تشکیل می‌دادند ـ موضوعی که خود یکی از علل ناکامی نسبی حزب در انتخابات نقاط غیر کارگری شد. جمعا حزب دارای ۲۵ هزار عضو رسمی بود و اکنون دیگر تشکیل کنگره حزبی در دستور روز قرار می‌گرفت تا آنکه بتوان شکل سازمانی صحیحی به حزب داد.
طبق اساسنامه نمایندگان کنگره می‌بایستی در کنفرانس‌های حزبی مربوطه انتخاب شوند. طی ماه های اردیبهشت، خرداد و تیر ۱۳۲۳ این انتخابات انجام گرفت و در تاریخ دهم مرداد ۲۳ (اول اوت ۱۹۴۴) نخستین کنگره حزب در سالون کلوپ مرکزی افتتاح گردید.
جلسه را مسن‌ترین نماینده کنگره رفیق عباداله رزبان نماینده قزوین افتتاح نمود. بدوا به پیشنهاد رئیس جلسه نمایندگان به یاد و پاس احترام مرحوم سلیمان محسن اسکندری (سلیمان میرزا) بپا خاسته یک دقیقه سکوت کردند. سپس انتخاب هیئت رئیسه دائم با رأی مخفی انجام گرفت.
پس از انتخاب هیئت رئیسه کنگره به کار خود آغاز نمود. در جریان کنگره نمایندگان سازمان‌های مهم کارگری مرکز به تناوب در جلسه حضور یافتند و از جانب سازمان‌های خود به کنگره تبریک گفتند.
پس از تصویب اعتبارنامه‌ها (که اعتبار یک نماینده مورد تصویب قرار نگرفت) کنگره با حضور ۱۶۴ نفر با رأی قطعی و چند میهمان از افرادی که با حزب همکاری کرده بودند به کار آغاز نمود.
گزارش‌ها عبارت بود از:
- گزارش سازمانی
- گزارش سیاسی
- گزارس در باره تغییرات در برنامه و اساسنامه
- گزارش کمیسیون تفتیش و کنترل
- گزارش فعالیت فراکسیون توده
- رسیدگی به امور مالی.
در اطراف گزارش‌ها مباحثات پر شوری درگرفت. نمایندگان در فضای بحث آزاد جهات مثبت و منفی کار حزب و انتقادات خود را بیان داشتند. از آنجا که جریان کار و مذاکرات کنگره علناً و به تفصیل در روزنامه ارگان حزب انتشار می‌یافت (کاری که تا آن روز سابقه نداشت) بحث‌ها در حقیقت به خارج نیز کشانده می‌شد و طی یازده روز کار کنگره، جریان آن در مرکز توجه کلیه محافل سیاسی کشور قرار گرفته بود. روزنامه «رهبر» چند برابر بهای خود دست بدست به فروش می‌رسید.
بسیاری از بدخواهان حزب منتظر بودند که کنگره آغاز تلاشی حزب باشد. ولی زندگی عکس آن را نشان داد. روزنامه «رهبر» در شماره ۳۵۷ خود نوشت:
«جریان نخستین کنگره حزبی نشان داد که ما نه فقط از انتقاد نمی‌ترسیم بلکه آنرا با کمال سرور استقبال می‌کنیم».
پرشورترین بحث‌ها در اطراف گزارش سازمانی بود. کنگره بدوا جهات مثبت فعالیت سازمانی گذشته را متذکر شد و «از کلیه کسانی که در تهران و شهرستان‌ها برای ایجاد و توسعه حزب انواع مصائب را بر خود هموار کرده‌اند و از کلیه مسئولین تهران و شهرستان‌ها که شب و روز در راه پیش بردن حزب می‌کوشیدند» سپاسگزاری نمود و «از خدمات فقید سعید مرحوم سلیمان محسن اسکندری که یکی از مجاهدین وفادار حزب توده ایران بود» قدردانی کرد. (#)
سپس کنگره با ذکر این نکته که «حزب توده ایران در این کشور یگانه حزبی است که بدان معنی حقیقی حزب تعلق می‌گیرد» و «حزبی است که جمع کثیری از مردم کشور آن را می‌شناسند» به نواقص کارحزب، علل آن و لزوم برطرف ساختن نارسائی‌ها توجه خاصی نمود.
کنگره متذکر شد که «حزب هنوز… وارد مرحله جدی تشکیلاتی خود نشده و دارای نواقصی است که از جمله این نواقص را می‌توان عدم سابقه احزاب در ایران دانست». در قطعنامه حزب کنگره گفته می شود:
- «دوران بیست ساله استبداد و سانسور شدید عقائد مانع از رشد سازمان‌های سیاسی و اجتماعی بود. بسبب نبودن افراد تشکیلاتی و نداشتن تجارب لازم و عدم معرفت غالب افراد مملکت به الفبای مبارزه و سیاست، طبیعتاً هر حزب نوبنیادی دارای نواقص و عیوب چند می‌شود که در جریان نبرد اجتماعی باید بتدریج اصلاح و رفع گردد».
یکی از نواقص حزب را کنگره در نبودن کادر کافی رهبری کننده می‌دید و به این نکته توجه کرد که:
- «از لحاظ سیاسی حزب بزرگ و معروف و با نفوذ شده و حال آنکه تشکیلات حزب قادر به اداره نبود. بی تجربگی و نبودن کادر به اندازه کافی در آغاز تشکیل حزب از علل عمده این نقص است… مابین سازمان‌های مختلف حزبی نیز هماهنگی و همکاری چنانکه باید وجود نداشت و هر سازمان مطابق ابتکار خود می‌کوشید… لذا حزب با جریان‌های بی نقشه در دستگاه اداره کننده خود در آینده مبارزه خواهد کرد و اصول رهبری متمرکز و نقشه‌ای را اجرا خواهد نمود».
کنگره توجه کمیته مرکزی آینده را به ضعف ارتباط با ولایات و لزوم برقراری ارتباط جاندار بین سازمان‌های مرکز و ولایات و نیز به عدم نظم در کار سازمانی و لزوم تفکیک دقیق شعب و رعایت سلسله مراتب و انضباط حزبی جلب نمود.
اشتباه بزرگ از همان بدو تاسیس حزب عدم توجه به برتری کیفیت بر کمیت بود. برای برخی این توهم پیش آمده بود که گویا حزب می‌تواند تا حدی وظیفه جبهه واحد را انجام دهد و لذا در پذیرش افراد دقت لازم بعمل نیامده بود. کنگره به این نکته بویژه توجه نمود تا اینکه هرچه زودتر از آلودگی حزب به افراد بیگانه جلوگیری شود و صفوف حزب از عناصر ناصالح تصفیه شود. در این باره در قطعنامه سازمانی چنین می‌خوانیم:
ماده ۱۰ ـ تصفیه حزبی باید هرچه زودتر عملی شود. باید کلیه عناصر ناصالحی که در حزب راه یافته‌اند یا ارتجاع بمنظور معینی وارد کرده، یا ماجراجویانی که از نام حزب قصد سوء‌استفاده دارند بلافاصله پس از کنگره و بعد از بازرسی دقیق طبق نظامنامه تصفیه اخراج شوند.
ماده ۱۲ـ حزب توده ایران از این پس در قبول نفرات تازه دقت بسیار خرج خواهد داد و پیش از عضویت دوره آزمایشی مطابق نظامنامه معمول خواهد داشت (منظور نظامنامه اصلاح شده در کنگره است. نگارنده) و خواهد کوشید که حزب از افراد با انضباط و آگاه تشکیل شود. بهمین جهت عده کم ولی خوب را بر زیاد ولی بد ترجیح خواهد داد و در عوض برای توسعه اتحادیه‌های کارگران و دهقانان و کارمندان بمنظور تشکل توده وسیع مردم بمنزله نخستین آموزشگاه و پرورشگاه سیاسی افراد جدیت خواهد نمود.
ضمن تقدیس از اقدامی که در مورد وحدت جنبش کارگری بعمل آمده بود کنگره تکیه خاصی روی لزوم کار در ده و تشکیل اتحادیه‌های دهقانی نمود.
بمنظور برجسته کردن اهمیت انتقاد در حزب کنگره متذکر شد:
- «از آنجا که حزب ما حزبی مترقی و آزادیخواه و خواهان تکامل است برای آنکه دچار فساد نشود از انتقادات پروائی ندارد بلکه از آن باک دارد که گرفتار غرور و اشتباه گردد و در تباهی فرو رود. سازمان ما انتقاد را بمنزله سلاح اصلاح همیشه بکار خواهد برد ولی در عین حال مواظبت دقیق خواهد کرد که این انتقاد بصورت زیان بخش نفاق انگیزی در نیاید» (ماده ۱۱).
کنگره نظر کمیته مرکزی آینده را به لزوم کار هرچه وسیعتر بین زنان و متحد ساختن آنان در قبال تحریکات ارتجاعی و نیز کوشش برای متحد ساختن جوانان و روشنفکران و «آشنا کردن آنان به روش صحیح آزادیخواهی» جلب نمود.
در مورد تبلیغات حزب کنگره این نکته را گوشزد نمود که:
- «سابقاً غالب تبلیغات ما چنانکه باید و شاید با روحیات عمومی تطبیق نمی‌کرد و در پاره‌ای موارد نتایج غیر مطلوب داد. کمیته مرکزی آینده باید برای مبتنی کردن و تبلیغات بر اصول صحیح دقت کند و بخصوص بنگاه نشریات توده و کلاس‌های سیاسی و مدرسه تربیت کادر و مؤسسات ورزشی و دوائر تبلیغاتی دیگر را ایجاد و توسعه دهد و همچنین برای شناساندن حزب به خارج از ایران بعنوان یک حزب پیشرو ملی و آزادیخواه بکوشد» (ماده ۱۷).
کنگره پس از استماع گزارش مربوط به روش غیر حزبی مدیر روزنامه «صورت» رشت و تخلف رحمن‌قلی خلعت‌بری وکیل مجلس و عضو فراکسیون توده که با وجود خودداری فراکسیون توده از شرکت در مراسم تسلیت بمناسبت فوت رضاشاه، باز هم در حوزه انتخابیه خود مجلس سوگواری تشکیل داده بود تصمیم به اخراج آنها از حزب گرفت. روزنامه «رهبر» در این باره نوشت که کنگره با این عمل خود «بار دیگر ثابت کرد که تشکیلات ما وابسته به افراد نیست» و اضافه کرد که:
- «ما این عمل پر شهامت را که بهترین نشانه قدرت حزب ماست به نخستین کنگره حزبی تبریک می‌گوئیم» (شماره ۳۵۷).
بحث در اطراف گزارش سیاسی
سیاست داخلی ـ نخستین کنگره حزب پس از بحث در اطراف گزارش سیاسی و تذکر اینکه: «دستگاه شوم استبداد هنوز پا برجاست» و «خطر دیکتاتوری آزادی ملت ایران را تهدید می کند»، جدا لزوم و حیاتی بودن ائتلاف ملی از احزاب و افراد و جرائد آزادیخواه را خاطر نشان ساخت و کمیته مرکزی آینده را موظف نمود «در راه ایجاد چنین جبهه‌ای به منتهی درجه بکوشد».
بحث مفصلی در اطراف لزوم یا عدم لزوم شرکت حزب در انتخابات مجلس شورای ملی در گرفت. عده‌ای معتقد بودند تا موقعی که جریان انتخابات بشکل فعلی باقی است و اعزام نمایندگان واقعی مردم به مجلس میسر نیست باید از شرکت در آن خودداری کرد و تنها به افشاء نیرنگ‌های دستگاه حاکمه اکتفا نمود. در پایان بحث کنگره نظر خود را چنین فرمول بندی کرد:
- «کنگره شرکت در انتخابات را لازم می‌شمارد ولی باید این شرکت به نحوی صورت گیرد که از هیچ جهت به حیثیت حزبی لطمه وارد نیاورد و دقیقاً مطابق اصول و موازین حزبی باشد. در نقاطی که برای حزب زمینه‌ای نیست کنگره اجازه می‌دهد که حزب از آزادیخواهان صالح و معروف به پاکدامنی پشتیبانی کند و البته تشخیص صلاحیت این افراد با کمیته مرکزی است. تبلیغات انتخاباتی باید صورت جدی و صحیحی بخود گیرد و با مطالبات و روحیات توده مردم بمراتب بیش از پیش وفق دهد و از آن حداکثر استفاده برای تنویر افکار عمومی بشود. تهیه زمینه انتخاباتی باید مقدم بر همه بر اساس تقویت اصول تشکیلاتی بعمل آید» (ماده ۴).
کنگره نظر خود را در یکرشته مسائل مبرم و مورد بحث روز بشرح زیر در مواد ۵، ۶ و ۱۹ قطعنامه روشن کرد:
- «حزب توده ایران باید دقیقاً متوجه باشد و با کلیه امتیازات اقتصادی که موجب تزلزل یا تضعیف استقلال و (موجب) بندگی اقتصادی ملت ایران گردد جدا و شدیداً مخالفت ورزد»
- «حزب توده ایران ملت ایران را لایق آن می‌داند که امور خود را اداره کند و از این لحاظ با هرگونه مستشار خارجی از هر کشوری باشد مخالف است».
- «حزب توده ایران با هرگونه تمایلات تجزیه طلبی که منجر به اختلال تمامیت ایران شود مخالفت صریح و تام دارد و با اینگونه تمایلات که ایجاد نفاق بین ملت ایران بکند و با نغمه‌های شوم ترک و فارس و تحریک اختلاف مذاهب و ایجاد دشمنی بین ملل متنوعه جدا مبارزه خواهد کرد».
سیاست خارجی ـ کنگره پس از تائید کلی سیاست گذشته حزب از لحاظ مبارزه علیه فاشیسم و حمایت از نبرد آزادیخواهانه ملل متفق و پشتیبانی از مطالبات حقه ملل کوچک، سیاست آینده حزب را در مسائل عمده سیاست خارجی چنین تعیین نمود:
روش مودت آمیز با کلیه دول متفق در ایام جنگ و دوستی با کلیه دولی که از حقوق ملل کوچک حمایت کنند به هنگام صلح، مشروط بر اینکه این دوستی براساس تساوی باشد؛
روابط دوستانه با کلیه دول آزادیخواه براساس احترام متقابل و شناسائی کامل استقلال سیاسی و اقتصادی و حفظ حرمت آزادی و حق اختیار ملت ایران در تعیین سرنوشت خویش و مبارزه با هرگونه سیاست بنده‌وار که توهین به حیثیت ملت ایران باشد؛
عدم شرکت در هرگونه دسته بندی که جنبه امپریالیستی دارد و نتیجه فعالیت آن استثمار ملت ایران با ملل دیگر باشد، مبارزه جدی با نظائر این دسته بندی‌ها، پشتیبانی صمیمانه از کلیه جنبش‌های استقلال طلبانه و آزادیخواهانه ملل.
در مورد حفظ حقوق مردم ایران بعنوان متفق در جنگ علیه آلمان فاشیستی در مواد پنج و شش قطعنامه مربوطه چنین گفته شده است:
- «حزب توده ایران معتقد است که ملت ایران در جنگ عالم سوز کنونی با تحمیل مصائب بسیار و بذل کوشش بیدریغ سهم شایانی در پیروزی نهائی متفقین دلاور ما دارد و از این لحاظ باید در زمره مللی که بر ضد نیروهای اهریمنی فاشیسم پیکار کرده‌اند مرتبه ممتاز و مخصوصی بدست آورد؛
- حزب توده ایران عقیده دارد که نمایندگان کشور ما در کنفرانس صلح باید از میان افراد صالح و میهن دوست و محیط برکار و آشنائی به مسائل سیاست و حامی واقعی آزادی و مبرا از هرگونه شائبه همکاری با قوای ارتجاعی برگزیده شوند».
در باره تفتیش و کنترل
کنگره پس از استماع گزارش کمیسیون تفتیش و کنترل بطور کلی فعالیت این کمیسیون را در گذشته رضایت‌بخش ندانست و تصریح نمود که این کمیسیون «نتوانسته است چنانکه باید از عهده وظایف خود برآید و باید در آینده با رفع نواقص، کار خود را هرچه جدی‌تر دنبال کند».
سپس وظایفی در زمینه مواد زیرین برای کمیسیون آینده تعیین نمود:
- تنظیم نظامنامه مشروح برای تشویق و مجازات براساس پیشنهاد‌هائی که در کنفرانس شده است؛
- تهیه نظامنامه اصول محاکمات حزبی؛
- تدوین نظامنامه تصفیه حزبی؛
- مبارزه قطعی با نشر اتهامات در داخل حزب؛
- همکاری با کمیته مرکزی در ایجاد انضباط در حزب،
- مراقبت و بازرسی در امور مالی؛
- رسیدگی به کلیه دعاوی معوقه حزبی و حکمیت در آن؛
- نظارت در اجرای تصمیمات کمیته مرکزی…
در مورد فعالیت فراکسیون توده در مجلس
کنگره فعالیت چند ماه گذشته فراکسیون را مورد تائید قرار داد و نقش مهمی را که این فراکسیون در کار دفاع از منافع زحمتکشان، ترویج نظرات حزب و افشاء محافل ارتجاعی و دستگاه حاکمه دارد متذکر شد و لزوم همکاری هرچه بیشتر با نمایندگان مترقی و اجراء برنامه‌ای که حزب در مقابل فراکسیون قرار داده است یکبار دیگر تائید نمود.
در قطعنامه مربوط به امور مالی ـ کنگره نخست از عموم آزادیخواهان که از کمک به حزب دریغ ننمودند… و بخصوص در مورد تقدیمی‌های رفیق فقید مرحوم سلیمان محسن اسکندری که در واپسین دم زندگی فداکاری انجام داد و نام نیک خود را در قلوب آزادیخواهان منقوش ساخت سپاسگزاری کرد.
سپس کمیته مرکزی آینده را موظف ساخت در عرض یک ماه به کلیه محاسبات کمیسیون مالی سابق رسیدگی دقیق نموده نتیجه را به همه اعضاء حزب اعلام نماید. وظائفی نیز در آینده در زمینه ازدیاد منابع مالی، طرز وصول حق عضویت و غیره تعیین نمود.
****
نکته قابل توجه در کنگره موضعی بود که خلیل ملکی اتخاذ کرد. چنانکه دیدیم حزب در گذشته دارای یک سلسله دشواری‌های ناشی از سرعت رشد و از اینرو دارای اشتباهاتی بود که در کنگره ضمن بحث آزاد و سالم به آن اشاره شد و نمایندگان سخنانی از زاویه انتقادی صریح ایراد کردند.
خلیل ملکی که تنها در آستانه تشکیل کنگره عضویت حزب را پذیرفته بود سعی کرد از این اشتباهات و انتقادات وارده، به نفع نقشه دراز مدت خود که برای نمایندگان نامعلوم بود حداکثر استفاده را بنماید. توجه به این موضوع بویژه از نظر اوضاع و احوال موجود سیاسی و کوشش‌هائی که برای مبارزه از موضع چپ نمائی با حزب توده ایران می‌شود تجربه آموز است. در حالی که موضع واقعی سیاسی خلیل ملکی (چنانکه بعدها واضح گردید) موضع افراطی راست تا حد تسلیم طلبی بود، در کنگره بمنظور جلب جوانان طرفدار اصلاحات و دارای شور انقلابی، حزب را از چپ‌ترین مواضع در معرض حمله قرار داد، شرکت حزب را در انتخابات نادرست و سیاستش را سازشکارانه دانست و حزب را متهم کرد به اینکه از مبارزه طبقاتی عدول نموده الخ. وی در کنگره به عضویت کمیسیون تفتیش کل انتخاب گردید و بعدها سیاست تفرقه افکنانه خود را تا حد انشعاب ادامه داد.
روز ۲۱ مرداد پس از یازده روز کار پر شور و هیجان و انتخاب دستگاه رهبری، کنگره به جلسات خود پایان بخشید. یازده تن از نمایندگان به عضویت کمیته مرکزی و ۹ نفر به عضویت کمیسیون تفتیش کل انتخاب شدند تا آنکه، طبق اساسنامه جدید کمیته مرکزی از میان اعضاء خود پنج نفر بعنوان هیئت سیاسی و از آن میان سه نفر برای دبیری حزب انتخاب نماید. محل صدارت حزب پس از مرگ سلیمان محسن اسکندری بر حسب تصمیم کنگره خالی گذارده شد.
کنگره با صدور اعلامیه زیرین به کار خود خاتمه داد:
- «نخستین کنگره حزب توده ایران مرکب از ۱۶۴ نفر نمایندگان تهران و شهرستان‌ها در تاریخ ۱۰ مرداد ۱۳۲۳ تشکیل گردید و در کلیه مسائل مختلفه راجع به سازمان حزب و سیاست داخلی و خارجی و امور مالی و تفتیش و پارلمانی و مرامنامه و برنامه و آئین‌نامه رسیدگی کامل نمود و پس از مباحثات پرشور و صمیمانه قطعنامه‌های مربوطه را صادر کرد و با انتخاب یازده تن اعضاء کمیته مرکزی و نه تن اعضاء تفتیش کل، صبح روز ۲۱ ماه مذکور خاتمه یافت.
نمایندگان نخستین کنگره حزبی که با ایمان تمام برای تحکیم و تقویت حزب خود گرد آمده بودند تصدیق دارند که حزب توده ایران وظایف خطیر و مشکلات فراوان در پیش دارد و بزرگترین وسیله غلبه بر موانع و اجرای وظائف وحدت کامل عناصر حزبی است.
نمایندگان نخستین کنگره حزبی ایمان دارند که حزب توده ایران پیوسته پرچمدار مبارزه برعلیه ارتجاع و استعمار خواهد بود و از کمیته مرکزی آینده و کلیه دستگاه رهبری حزب منتظرند که با جد و جهد و فداکاری تمام در اجراء وظائف دشوار و مقدس خود بکوشند.
نمایندگان نخستین کنگره حزبی امروز که جلسات پرشور و با شکوه خود را پس از یازده روز خاتمه می‌دهند حس می‌کنند که بمراتب صمیمی‌تر، نزدیک‌تر، یگانه‌تر و هماهنگ‌تر از روز اول یکدیگر را بدرود می‌گویند و اطمینان دارند که در کنگره آینده با احراز پیروزی‌ها و کامیابی‌های درخشان دیگر برای اجراء وظائف تازه‌تری گرد خواهند آمد».
(#)جملات بین گیومه از قطعنامه کنگره درباره سازمان حزبی (روزنامه «رهبر» شماره ۳۵۹ ) است.
ادامه دارد
به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotn
