امامعلی رحمان؛ رئیس‌جمهور یا سلطان؟

بیست‌ونه سال پس از استقلال تاجیکستان، امروز برای ششمین بار در این کشور انتخابات ریاست جمهوری برگزار می‌شود. امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور این کشور که هفته گذشته ۶۸ سالگی خود را جشن گرفته و از سال ۱۹۹۲ زمام قدرت را در این جمهوری پیشین شوروی در دست دار و قصد ترک قدرت را هم ندارد، بازهم از نامزدهای اصلی ریاست جمهوری است….
در سال‌های رهبری او قانون اساسی و قانون انتخابات ریاست جمهوری تاجیکستان چند بار به نفع او اصلاح شد تا زمینه باقی ماندن وی در قدرت فراهم شود. در انتخابات هفت سال پیش امامعلی رحمان با کسب حدود ۸۴ درصد آرای انتخاب‌کنندگان پیروز‌ انتخابات اعلام شد. کارشناسان دلیل حضور متمادی رحمان در سمت ریاست جمهوری تاجیکستان را در دو دهه اخیر به نبود احزاب قوی مخالف ربط می‌دهند. سازمان‌های بین‌المللی ناظر بر روند انتخابات تاکنون هیچ‌یک از انتخابات تاجیکستان را شفاف و دموکراتیک و مطابق با موازین بین‌المللی ندانسته‌‌اند. بدین ترتیب این احتمال وجود دارد که امامعلی رحمان که خود را «پیشوای ملت» می‌داند و ریاست جمهوری را به سلطنت موروثی تبدیل کرده، در انتخابات امروز هم پیروز شود و یک دوره هفت‌ساله دیگر در رأس قدرت بماند. گفتنی است امامعلی رحمان فرزندان و بستگان خود را در طول سال‌های گذشته در قدرت شریک کرده و پست‌های مهم و کلیدی را به آنان سپرده است.

امامعلی رحمان که هفته گذشته ۶۸ ساله شد، ۲۸ سال عمرش را در رأس حرم قدرت تاجیکستان سپری کرد. کودکی در تاجیکستان که در آغاز رهبری او به دنیا آمده بود، اکنون ۲۸ ساله است و انتظار می‌رود تا هفت سال دیگر هم رهبری جز رحمان نبیند. آقای رحمان برای پنجمین بار نامزد ریاست جمهوری شده و کم‌تر کسی شک دارد که نتیجۀ رسمی رأی‌گیری ۱۱ اکتبر چیزی جز پیروزی چشمگیر او باشد. البته، در این انتخابات هم آقای رحمان رقیبانی دارد؛ اما بسیاری از آن‌ها نامزدهای انتخابات قبلی هستند که به زبان خود گفته بودند، خودشان هم به طرفداری از امامعلی رحمان رأی داده‌اند و نامزدی‌شان هم صرفاً برای جلب حمایت بیشتر از رئیس‌جمهور کنونی تاجیکستان است. بنا به اصلاح قانون اساسی که در دورۀ رهبری امامعلی رحمان صورت گرفت، دو دورۀ پی‌هم پنج‌سالۀ ریاست جمهوری، دو دورۀ هفت‌ساله شد؛ و آقای رحمان از سال ۱۹۹۹ به بعد هر بار برای هفت سال بر کرسی ریاست جمهوری تکیه زده است؛ و آن شرط «دو دورۀ پی‌هم» هم شامل حال آقای رحمان نمی‌شود، چون بنا به اصلاحات ۲۰۱۶ در قانون اساسی، آقای رحمان «پیشوای ملت» است و مراتب ریاست جمهوری «پیشوای ملت» نامحدود است.

ظهور رحمان
«همین رحمان بود که ما را از جنگ نجات داد». این جمله‌ای است که در میان مردم تاجیکستان بسیار به گوش می‌رسد و نتیجۀ ۲۸ سال تبلیغات دولتی از طریق رسانه‌هایی است که از دو حالت بیرون نیستند: به تمام دولتی یا بیانگر مواضع دولت. رسانه‌های دیگراندیش و مستقل که اندک نبودند، طی این مدت یکی پس از دیگری تحت‌فشار و تعدی بسته شدند. این باور را که فقط امامعلی رحمان قادر بود کشور را از بلای جنگ پنج‌ساله (۱۹۹۲-۹۷) برهاند، خود او هم به زبان آورده و این پاره از صحبت‌هایش در فیلم‌های تبلیغاتی تلویزیون‌‌های تاجیکستان به‌کرات پخش‌شده است: «در آن زمان (زمان جنگ) رهبری لازم بود که فدایی ملت باشد. خودش را قربانی کند و ملت را سرجمع». برخی از کارشناسان بر این باورند که اندکی حقیقت در این سخنان رحمان هست. یا درواقع، در آغاز جنگ داخلی تاجیکستان اندک کسی حاضر بود رهبری کشور را به عهده بگیرد. امامعلی رحمان که ۲۸ سال پیش، در آغاز جنگ داخلی تاجیکستان، رئیس یک مزرعه اشتراکی در زادگاهش دَنغَره بود، این چالش را پذیرفت و با کمک متحدانش، روسیه و ازبکستان، قدرت را در تاجیکستان قبضه کرد. جان بیش از ۶۰ هزار تن در این جنگ از دست رفت؛ اما ده‌ها هزار تن که از آتش جنگ تاجیکستان به افغانستان جنگ‌زده پناه برده بودند، در پی تلاش‌های حکومت رحمان به کشور بازگشتند. هرچند دیری نکشید که این مهاجران بازآمده و ده‌ها هزار تاجیک دیگر به دنبال آغاز رهبری رحمان، در جستجوی کار به روسیه و قزاقستان مهاجرت کردند؛ و امروز هم پولِ حاصل از همین مهاجرت‌ است که چرخ زندگی میلیون‌ها تن را در تاجیکستان می‌چرخاند. این درآمد، پیش از بحران کرونا حدود ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی کشور برآورد شده بود.

رفتن به کج‌راهه
تورج اتابکی، پژوهشگر ارشد پژوهشکده بین‌المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام هلند، تلاش‌های امامعلی رحمان در زمینۀ حفظ امنیت شهروندان کشورش را موفقیت‌آمیز می‌داند. هرچند طی حدود سی سال مهاجرت کاری موسمی، تاجیکان در روسیه امنیت چندانی نداشته‌اند و همه‌ساله صدها تن به دست نژادپرستان روس کشته شده‌اند، امنیت اجتماعی در داخل تاجیکستان تأمین بوده است. به گفتۀ آقای اتابکی، در نخستین سال‌های حکومت رحمان، شاهد رفتار بهتر اقتصادی بوده‌ایم؛ به‌گونه‌ای که دولت، ضمن همکاری با سازمان‌های بین‌المللی از تکیۀ یک‌سویه به درآمد حاصل از مهاجرت کاری کاسته بود و اقتصاد رو به رشد نسبی گذاشت؛ اما آنچه جلو این فرآیند را گرفت، فساد مالی چشم‌گیر رایج در تاجیکستان است که به اعتقاد آقای اتابکی، کشور را به کج‌راهه برد. بسیاری دلیل پدید آمدن این «کج‌راهه» را اتکای بیش‌ازحد امامعلی رحمان به اعضای خاندانش در امر حکومت‌داری می‌دانند.

خاندان‌سالاری
امامعلی رحمان و عزیزه‌ماه اسدالله‌‌اوا ۹ فرزند دارند: هفت دختر و دو پسر. امامعلی رحمان، عیال‌وارترین رهبر آسیای مرکزی است. این عیالواری در سیاست داخلی تاجیکستان هم اثرات شگرفی داشته؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از اعضای این خاندان، مسئولیت عرصه‌های مختلف کشور را به عهده گرفته‌اند. رستم امامعلی، پسر ارشد آقای رحمان – هرچند فقط ۳۲ سال دارد، تاکنون ریاست ادارۀ مبارزه با قاچاق مواد مخدر، ادارۀ گمرک و آژانس مبارزه با فساد را داشته است. ورود او به عرصۀ بزرگ سیاست سه سال پیش اتفاق افتاد؛ زمانی که شهردار پایتخت شد؛ و اکنون رئیس مجلس ملی تاجیکستان هم هست که عملاً او را بعد از پدرش در جایگاه دوم سلسله‌مراتب قدرت تاجیکستان نشانده است. مدیریت دستگاه اجرائی ریاست جمهوری تاجیکستان، به دوش آزاده، دختر رئیس‌جمهور است. او پیش‌تر معاون وزیر خارجه هم بود. شتابان بالا رفتن از پلکان قدرت باعث شد این شایعه راه بیفتد که آقای رحمان به این دخترش مهر و ارادت خاصی دارد. جمال‌الدین نورعلی‌یف، شوهر آزاده هم از توجه رهبری بی‌بهره نماند. سال‌ها معاون وزیر دارایی و رئیس شورای ناظران «آگرو-اینوِست-بانک» بود و اکنون معاون اول بانک ملی است. گفته شده، گردش ارز خارجی زیر نظر همین داماد رئیس‌جمهور است. خانوادۀ رحمان با بانک‌های تاجیکستان پیوند تنگاتنگی دارد. دخترش زرینه که در بریتانیا تحصیل کرده، معاون «آریان‌بانک»، از مهم‌ترین بانک‌های تاجیکستان است. او در واقع، معاون دایی خودش است: حسن اسدالله‌زاده، برادرزن امامعلی رحمان. رُخشانه، یکی دیگر از دختران رحمان، معاون ادارۀ سازمان‌های بین‌المللی در وزارت خارجه است. شمس‌الله صاحبف، داماد آقای رحمان، یکی از سرمایه‌داران مطرح کشور است و معاونت کمیته المپیک تاجیکستان را به عهده دارد که رئیس آن، پدرزن او امامعلی رحمان است؛ یعنی سروتهِ کلاف قدرت در تاجیکستان به هم وصل می‌شود؛ و تراکمِ قدرت و ثروت در دست معدودی از افراد نزدیک به رهبر کشور، کاملاً مشهود است.

نظام سلطنتی؟
ظرف پنج سال اخیر ایدۀ رسیدن ریاست جمهوری از امامعلی رحمان به رستم امامعلی (که ظاهراً به بعد موکول شده) در رسانه‌های دولتی به حدی تبلیغ می‌شود که اکنون در چشم و ذهن مردم عادی، یک رخداد عادی جلوه می‌کند. به قول تورج اتابکی، زمینه‌های یک «نظام سلطانی» در تاجیکستان فراهم شده است؛ اما این تصمیم‌گیری بر چه اساسی صورت گرفته است؟ آیا پسر رحمان تنها گزینۀ مطلوبی بری شهرداری پایتخت و ریاست مجلس ملی تاجیکستان بود؟ خود امامعلی رحمان، هنگام انتصاب پسرش به مقام شهرداری دوشنبه رستم را پند و اندرز کرد و گفت: «سختگیر باش، بر اجرای سپارش‌هایت نظارت کن. تو بسیار جوان هستی. من در سن‌وسال شما تازه رئیس مزرعۀ اشتراکی شده بودم. تو گُشنه نیستی. هیچ‌کس نمی‌تواند بر تو فشار بیارد؛ هیچ‌کس نمی‌تواند از تو بخواهد که این یا آن منصب را به این یا آن کس بدهی. برای همین هم من تو را شهردار دوشنبه تعیین کردم»؛ اما به باور بسیاری از کارشناسان، انتصاب فرزندان و نزدیکان رئیس‌جمهور به مقام‌های اصلی و رواج خاندان‌سالاری و کمبود شایسته‌سالاری، مایۀ نگرانی ناظرانی شده است که خواهان حفظ تمامیت ارضی و ثبات در تاجیکستان هستند.

آینده مبهم
اما فضای کشور در روزها و هفته‌های منتهی به انتخابات خلوت و بی‌گفتگوست. نامزدها هستند، اما رقابت نیست. حتی یک نفر یافت نمی‌شود که نتایج این انتخابات را جیزی جز انتخابات قبلی بداند یا از آن انتظار تغییر و تحولی را داشته باشد. همه مطمئن‌اند که صرف‌نظر از میزان مشارکت مردم در رأی‌گیری، بار دیگر امامعلی رحمان بر کرسی ریاست جمهوری تکیه خواهد زد؛ کرسی‌ای که عده‌ای نگران‌اند به تخت سلطنت شبیه شده است. در ظرف این ۲۸ سال برنامه‌ای چیده شد تا همۀ مخالفان امامعلی رحمان یا سر از زندان دربیاورند یا به خارج، به‌ویژه به اروپا پناه ببرند. شماری هم کشته شدند و عوامل قتل‌شان آشکار نشد. روایت رسمی در تاجیکستان این است که دست‌به‌دست شدن قدرت می‌تواند به بازگشت جنگ داخلی بینجامد. تورج اتابکی می‌گوید این روایت همۀ نظام‌های یکه‌سالار یا خودکامه است: «متأسفانه، امامعلی رحمان زمینه را برای گذار مسالمت‌آمیز قدرت فراهم نکرده است. خودشان می‌خواهند این ترس را به دل مردم بیندازند که بعد از ما جنگ و ویرانی خواهد بود؛ پس باید به حکومت‌داری دودمانی تن بدهید. آن چیزی که در جمهوری آذربایجان شاهدش بودیم و هستیم». آقای اتابکی ازبکستان را نمونه می‌آورد که در زمان حکومت اسلام کریمف مائل به ایجاد نظام دودمانی بود، اما در پایان سلطۀ کریمف و بعد از مرگ او زمینۀ چنین حکومتی مهیا نبود. درنتیجه، شوکت میرضیایف توانست زمینه را برای مشارکت محدود افراد دیگر در قدرت فراهم کند و تحولاتی مثبت در ازبکستان صورت گرفت؛ اما در تاجیکستان، امامعلی رحمان تصمیم گرفته است برای هفت سال دیگر هم رئیس‌جمهور بماند. تا این‌جای کار هم او رکورد طول عمر سیاسی همۀ رهبران شوروی پیشین را شکسته است؛ و حتی اگر از ریاست جمهوری کنار برود، بنا به قانون اساسی‌اش، همچنان خواهد ماند؛ به‌عنوان «پیشوای ملت». معمولاً در نظام‌هایی بدین اندازه شخصیت‌محور نحوه و پیامدهای انتقال قدرت و در کل، چشم‌انداز کشور مبهم و کِدر است.

ستاره صبح