قره‌باغ کوهستانی و چشم‌انداز منافع ایران

با گذشت چند ماه از آتش‌بس قره‌باغ کوهستانی، چشم‌انداز صلح احتمالی بین باکو و ایروان و حتی همکاری‌های اقتصادی میان آنها بیشتر آشکار می‌شود؛ موضوعی که برای ایران بعنوان همسایه هر دو کشور، تبعات مثبت و منفی زیادی دارد…..

در روزهای گذشته آذربایجان و ارمنستان، ژست‌های انساندوستانه‌ای برای عادی‌سازی روابط نشان داده‌اند.

شرکت ملی نفت آذربایجان تایید کرده که به خاطر تعمیرات در خط لوله انتقال گاز روسیه از طریق گرجستان به ارمنستان، گاز روسیه برای چند هفته از طریق خطوط لوله آذربایجان به ارمنستان تحویل داده خواهد شد؛ موضوعی که مایه شگفتی بسیاری از ناظران شده است.

پایگاه خبری «ویرچوال آذ» آذربایجان، نزدیک به دولت این کشور پنج‌شنبه ۲۸ اسفند گزارش داد «تا چند ماه پیش اصولا به فکر کسی نمی‌رسید آذربایجان در تامین گاز ارمنستان مشارکت کند، اما اکنون حتی آذربایجان برای اتصال به نخجوان از خاک ارمنستان نیز آماده می‌شود».

رسانه‌های آذربایجان همچنین روز جمعه گزارش دادند که یک راننده آذربایجانی در مناطق آزاد شده نزدیک به خان‌کندی (به ارمنی استپاناکرت) دچار حمله قلبی شده و به خاطر وخامت وضعیت و نبود بیمارستان، فورا به خان‌کندی منتقل و تحت عمل جراحی قرار گرفته است.

در جنگ ۴۴ روزه که از ۲۷ سپتامبر آغاز شد، جمهوری آذربایجان بخش وسیعی از مناطق اشغال شده در سه دهه پیش توسط نیروهای ارمنستان را آزاد کرد، اما خان‌کندی و مناطق اطراف آن کماکان خارج از کنترل جمهوری آذربایجان است و توسط ارمنی‌ها اداره می‌شود.

در واقع سه دهه پیش، قره‌باغ کوهستانی، شامل خان‌کندی که اکثریت ساکنان آن ارمنی‌تبار بودند، به همراه هفت منطقه ترک‌نشین اشغال شد. مناطق ترک‌نشین در جنگ اخیر بازپس گرفته شد، اما طبق توافق آتش‌بس، نیروهای نظامی روسیه متعهد هستند تا پنج سال بر امنیت خان‌کندی و کریدوری که ارمنستان را به این منطقه وصل می‌کند، نظارت کنند تا تکلیف این منطقه مشخص شود. جمهوری آذربایجان می‌گوید این مناطق بخشی از خاک این کشور است و باید به سرزمین اصلی برگردد.

در این میان، طبق توافق آتش‌بس با واسطه‌گری روسیه، همچنین قرار شده است نخجوان از طریق خاک ارمنستان به آذربایجان متصل شود و نیروهای روسیه نظارت بر این کریدور را نیز بر عهده خواهند داشت؛ موضوعی که نگرانی‌هایی را در جمهوری اسلامی ایران دامن زده و این نگرانی‌ها و بعضا هشدارها در رسانه‌های داخلی و اظهارات برخی مقامات و نمایندگان مجلس نیز بازتاب داشته است.

کریدورها و منافع ایران

طی سه دهه گذشته همواره ترانزیت کالا، محصولات نفتی، گاز و تردد ساکنان نخجوان از طریق خاک ایران به جمهوری آذربایجان ممکن بود؛ اگرچه نخجوان یک باریکه مرزی مشترک با ترکیه نیز دارد. اما با باز شدن کریدور آذربایجان-‌ارمنستان-‌نخجوان دیگر نیازی به عبور از خاک ایران نخواهد بود.

از طرف دیگر ترکیه و جمهوری آذربایجان توافق کرده‌‌اند که به زودی خط لوله گازی نیز به نخجوان کشیده شود و گاز جمهوری آذربایجان از طریق ترکیه به نخجوان تحویل داده شود.

نخجوان از طریق ایران سالانه ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز آذربایجان را تحویل می‌گیرد. اما طی دو سال گذشته «کریدور گازی جنوبی» نیز آغاز به کار کرده که گاز جمهوری آذربایجان را به گرجستان و ترکیه و از آنجا به اروپا تحویل می‌دهد.

بدین ترتیب، تنها کریدور آذربایجان-‌ارمنستان-‌نخجوان نیست که ایران را دور می‌زند، بلکه کریدور گازی جنوبی نیز بخشی از گاز آذربایجان را از طریق ترکیه به نخجوان خواهد رساند؛ آن هم ۵۰۰ میلیون متر مکعب در سال.

بدین ترتیب عملا نیازی به خطوط لوله جمهوری اسلامی برای انتقال گاز آذربایجان به نخجوان باقی نخواهد ماند.

البته، ناگفته پیداست که اتصال نخجوان و آذربایجان از طریق ارمنستان اگرچه به زیان ایران است، اما ایران نیز امیدهای دیگری دارد.

سه منطقه از هفت منطقه آزاد شده در جریان جنگ قره‌باغ کوهستانی، هم مرز با ایران است و اتفاقا ۶۰ درصد کل آوارگان سه دهه پیش آذربایجان، از همین سه منطقه فضولی، جبرائیل و زنگلان هستند. جمهوری آذربایجان در نظر دارد ۲۵ میلیارد دلار برای بازسازی مناطق آزاد شده هزینه کند. جمهوری اسلامی نیز امیدوار است شرکت‌ها و مصالح ساختمانی ایران در بازسازی این مناطق نقش پررنگی داشته باشند.

البته ایران تنها نیست و رقبای سرسختی مانند روسیه و ترکیه نیز برای مشارکت در این پروژه‌ها وارد گود شده‌اند.