چالش‌های صادراتی، از خرمای قانع تا هندوانه پراشتها
در حالی آمارهای رسمی از ظرفیت بالای تولید خرما در مناطق جنوبی کشور حکایت می‌کند که ارزیابی‌های کارشناسی وضعیت صادرات این محصول به کشورهای اروپایی و آمریکا را با چالش‌های مهمی همراه می‌دانند……
یک عضو کمیسیون صنایع و معادن در این‌باره می‌گوید: «تاجر ایرانی ساکن آمریکا، برای خرید هفته‌ای ۱۰۰ تن خرمای ایرانی از ما، التماس می‌کرد؛ حتی حاضر بود خودش کشتی بفرستد؛ فقط گیر استاندارد بود!». البته این نماینده مجلس نه تنها به چالش‌های پیش‌روی صادرات خرما که به موانع قانونی و نحوه برخورد با دلالان نیز اشاره کرده و می‌گوید: «دلال را نباید دستگیر و محاکمه کرد؛ می‌توان با اقتصاد مردمی دلال را تبدیل به یک تاجر بین‌المللی کرد، خرمای ما نباید به دیگر کشورها ری‌اکسپورت (صادرات مجدد)، شود و نفعش را کشورهای دیگر ببرند». نگاهی به جایگاه ایران در دنیا در حوزه تولید و پرورش خرما نشان از این دارد که در صورت برداشتن موانع صادراتی و حمایت از بخش خصوصی برای صادرات این محصول گرمسیری به کشورهای مصرف‌کننده، می‌توان درآمدهای سرشار ارزی را وارد کشور کرد؛ شاید حتی بتوان دست از استقراض از بانک مرکزی و چاپ هر چه بیشتر پول برای جبران کسری بودجه ناشی از عقبگرد درآمدهای نفتی برداشت و بازار سرمایه را درگیر بازی‌های دولتی برای پوشش هزینه‌های کشور نکرد. اما گویا با وجود این‌که اراده و البته ظرفیت بالایی برای تولید این محصول وجود دارد و حتی با وجود افت درآمدهای ارزی و تاکید کارشناسان بر عدم وابستگی به درآمدهای نفتی، همچنان چالش‌های مهمی پیش‌روی فروش خرما به کشورهای دیگر وجود دارد. آمارهای چند سال اخیر نشان می‌دهد که سالانه حدود ۷میلیون تن خرما در جهان تولید می‌شود که کشور ما با تولید بیش از یک میلیون و چهل هزار تن از این محصول، جایگاه ویژه‌ای در این بین دارد. گفته می‌شود که ایران با ۱۵درصد تولید و ۲۱درصد سطح زیر کشت خرمای دنیا را به خود اختصاص داده، اما به باور فعالان این حوزه، خام‌فروشی و صادرات مجدد خرما راه را برای تامین منابع مهم درآمدهای ارزی ناشی از فروش این محصول بسته است.
صادرات خرما در مقابل هندوانه
این ظرفیت بالا در حالی در کشور برای پرورش خرما وجود دارد که بارها کارشناسان درباره صادرات آب مجازی هشدار داده‌اند. سال ۹۸، در حالی که بحران آب همواره سرخط مهم‌ترین اخبار بود، هم چنان شاهد صادرات آب مجازی در عرصه‌های مختلف بودیم و در این میان، محصولی مانند هندوانه، به‌دلیل میزان بالای آبی که برای تولید آن در ایران صرف می‌شود، یکه تاز این میدان قرار گرفته بود. این در حالی است که کارشناسان بر این باورند که حتی بارندگی‌های آن سال هم توجیهی برای صادرات این محصولات نبود. بر اساس آمارهای ارائه شده در سال‌های اخیر، هندوانه، گوجه فرهنگی، سیب زمینی و پیاز به‌عنوان بیشترین و عمده‌ترین محصولات صادراتی هستند که اتفاقاً از نظر ارزشی چندان ارزآوری برای کشور نداشته‌اند. چراکه به‌عنوان مثال، هر کیلوگرم هندوانه صادراتی، کمتر از ۲۰سنت ارزش دارد که البته اگر میزان مصرف آب در این محصولات را نیز در نظر بگیریم، ارزش صادراتی آن‌ها منفی خواهد بود. به این معنی که ایران سالانه میلیون‌ها تن محصول کشاورزی کم‌ارزش و آب‌بر را به کشورهای دیگر صادر می‌کند و ارزش واقعی آب صرف شده برای آن‌ها، بسیار بیشتر از قیمت صادراتی آن‌هاست. نکته مهم این‌که صفت مجازی به معنای غیرواقعی نیست بلکه صریحاً باید گفت که آب مجازی، آب کاملاً واقعی است. شرایط اقلیمی و فرهنگی مکان تولید و مدیریت و برنامه‌ریزی در میزان و حجم آب مجازی کالا مؤثر و قطعاً مقدار آن درباره یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت است. به‌طور مثال، مردم آسیا به‌طور میانگین ۱۴۰۰ لیتر آب مجازی در طول روز استفاده می‌کنند و این در حالی است که اروپاییان و مردم شمال آمریکا، روزانه حدود ۴۰۰۰ لیتر آب مجازی مصرف می‌کنند. ایران در حالی عنوان صادرکننده هندوانه را یدک می‌کشد که کارشناسان بر این باورند که کشت و صادرات محصولاتی چون هندوانه و سیب زمینی در نقاط خشک و نیمه خشک ایران، با توجه به تخریب شدید منابع آبی، مشکل اشتغال و مهاجرت روستایی را بغرنج‌تر می‌کند و صادرات آب مجازی ناشی از نبود سیاست‌های منسجم در صادرات محصولات است. به عنوان مثال اطلاعات گمرک ایران در سال ۹۷ حاکی از آن است که ایران از ابتدا تا انتهای این سال حدود ۷۶۸ هزار تن هندوانه به ارزش حدود ۱۵۸ میلیون دلار به کشورهای مختلف صادر کرده است. کشورهای ارمنستان، اتریش، آذربایجان، قبرس، استونی، برتانیا، عراق، عمان، قطر، فدراسیون روسیه، جمهوری عربی سوریه مقاصد صادراتی ایران در این حوزه بودند. صادرات هندوانه با وجود آب‌بر بدون آن در سال‌های اخیر حتی شدت گرفته و آمارها نشان می‌دهد که در ۲ماه ابتدایی سال ۹۹، بیش از ۱۱۷ هزار تن از این محصول صادر شده که از این میان، ۲۹ هزار و۴۲۷تن هندوانه به ارزش تقریبی هفت میلیون و ۷۰هزار دلار به ترکیه صادر شده است که حدود ۲۵ درصد صادرات این محصول را به خود اختصاص داده است. این صادرات در حالی سال گذشته خبرساز شد که گفته می‌شد هندوانه ایرانی علیرغم همه محدودیت‌ها، در بهار سال گذشته نسبت به مدت مشابه سال ۹۸ نزدیک به ۶ هزارتن بیشتر شد. از سوی دیگر بر اساس آمارهای سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در سال‌های گذشته، ایران در تولید هندوانه و خیار مقام سوم جهان را کسب کرده که به معنای کشت دو محصول آب بر در سرزمینی خشک و نیمه خشک است. این موضوع نشان می‌دهد رویه تولیدات کشاورزی در کشور ما به سمت تولید ارزان‌ترین و پرآب بر‌ترین محصولات حرکت کرده و البته این محصولات بیشترین سهم صادرات را نیز به خود اختصاص داده است. با وجود بحران کم آبی در ایران و با وجود آنکه ۹۲درصد منابع آبی تجدید پذیر در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، کارشناسان معتقدند صادرات این نوع محصولات کشاورزی مزیت تجاری ایران نیست. بر اساس برآوردها در حالی تولید هر کیلو هندوانه حدود ۵۰۰ لیتر آب مصرف می‌کند، این در حالی است که به باور پرورش دهندگان نحل، آب کمتری برای تولید خرما نیاز است. البته برآورد دقیق کارشناسی در این زمینه در دسترس نیست، اما آن‌طور که یک فعال در این حوزه می‌گوید: «با یک پارچ آب به یک نفر نحل، می‌توان چیزی حدود ۳ یا ۴ کیلو خرما بدست آورد». این صحبت‌ها نشان می‌دهد که خرما میوه پر مصرفی نیست حتی در شرایط بحران آب نیز می‌توان از این راه درآمدزایی کرد. اگرچه یکی از موانع پرورش خرما از نگاه فعالان این حوزه کمبود آب است که وجود رطوبت کافی در خاک موجب افزایش عملکرد می‌شود، اما با این همه به گفته کارشناسان از آنجایی که خرما طالب تابستان‌های گرم و خشک است و به ویژه این‌که در هنگام رسیدن میوه به هوای گرم و خشک نیاز دارد، می‌توان همچنان به تولید و پرورش نحل در جنوب کشور امیدوار بود. گفته می‌شود که ریشه‌های خرما افشان بوده و تا اعماق خاک نفوذ می‌کنند. بر همین اساس، خرما به خشکی و شوری خاک و غرقاب شدن خاک بسیار مقاوم است که به نظر می‌رسد پرورش و صادرات آن در مقایسه با محصولات آب‌بری همچون هندوانه که به باور کارشناسان صرفه اقتصادی ندارد، توجیه اقتصادی بیشتری دارد.
جایگزینی خرما با نفت
کارشناسان همواره درباره جایگزینی خرما با نفت طی سال‌های اخیر هشدار داده‌اند، اما با این همه گزارش‌های خوبی درباره این جایگزینی وجود ندارد. گفته می‌شود که یک نفر نخل برابر با یک بشکه نفت است و در صورتی که خرما خام فروشی نشده و فرآوری گردد، درآمدزایی و اشتغال را برای خوزستان به همراه دارد. هر چه که هست، خرما، رطب و خارک همگی میوه‌های درخت پر بار نخل هستند که از هر قطعه آن می‌توان استفاده بهینه کرد. علی رغم آنکه خرما سرشار از خاصیت و پر از انرژی است، اما نه تنها جزو خوراکی‌های لوکس و شیک به حساب نمی‌آید، بلکه نبود شرکت‌ها و کارخانجات بسته بندی و فرآوری در خوزستان موجب خام فروشی آن شده که دور از شان این میوه زیبا است.
در جهان یک میلیارد و ۵۰۰ هزار هکتار سطح زیر کشت درخت نخل وجود دارد که در ایران این رقم ۲۴۵ هزار هکتار است. بر اساس آمار سال ۲۰۱۴ میلادی میزان تولید خرما در جهان ۷ میلیون و ۵۰۰ تن در سال بوده و در ایران یک میلیون و ۵۰۰ هزار تن است. تولید کنندگان عمده این محصول ۴ کشور ایران، الجزایر، مصر و عربستان هستند و بازیگران اصلی صادراتی نیز ایران، تونس و پاکستان.
گرچه بازار هدف ایران ۳ کشور هند، مالزی و روسیه هستند که خام‌فروشی انجام می‌شود، اما واردکنندگان عمده خرما فرانسه، هلند و ایالات متحده آمریکا هستند که جزو کشورهای مرفه و پولدار به حساب می‌آیند و می‌توان با شناخت سلیقه و ذائقه خریدار غربی به توسعه صنعت خرما و درآمدزایی کشاورزان خوزستانی کمک کرد. این در حالی است که با خام‌فروشی خرما این فرصت به کشورهای دیگر برای درآمدزایی داده شده است. این در حالی است که استانی مانند خوزستان با ۴۲ هزار هکتار نخلستان بیشترین سطح زیر کشت درخت خرما را دارد و دومین تولیدکننده این محصول در کشور است با این وجود آمارها نشان می‌دهد که این استان سهم ناچیزی از صادرات این محصول دارد زیرا به دلیل خام‌فروشی، فرآوری این محصول یا در دیگر کشورهای دنیا انجام می‌شود. از سوی دیگر به باور بسیاری از آگاهان این حوزه بیشترین سهم از فروش خرما در جیب واسطه‌ها می‌رود و گاهاً مجبورند که خرمای خود را با نرخ پایین و غیرواقعی به فروش برسانند که درآمد حاصل از فروش خرما، کفاف زندگی بسیاری از کشاورزان را نمی‌دهد. از سوی دیگر به گفته فعالان این حوزه، توسعه صادرات خرما نه تنها مورد توجه سکانداران اقتصادی نیست که توسعه صادرات محصولات دیگر از جمله فولاد یا محصولات کشاورزی با مصرف آب بالا، طی سال‌های اخیر همواره از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار بوده است. اواخر سال گذشته بود که دبیر کل انجمن ملی خرمای ایران در گفت‌و‌گو با ایلنا مطرح کرد: « بسیاری از تجار درگیر کارت بازرگانی هستند که موجب شده رغبتی به صادرات خرما نداشته باشند». به همین ترتیب صادرات خرما در میان شلوغی‌های اقتصادی به فراموشی سپرده شده است.
همدلی
به کانال صدای مردم در تلگرام بپیوندید
@sedayemardomdotnet
