مبارزه حزب توده‌ی ایران علیه امپریالیسم و ارتجاع در شرایط غیر علنی
۱ ـ محاکمه‌ی حزب توده‌ی ایران
ارتجاع ایران طی هفت و اندی سال عمر حزب توده‌ی ایران همواره از هیچ اقدامی برای خنثی کردن فعالیت آن خودداری نکرد. ولی این اقدامات در هر مرحله‌ای در حدود میسر بود. در اوائل تشکیل حزب به پروکاسیون‌های جداگانه اکتفا می‌شد. دلیل آنهم ضعف و سردرگمی ارتجاع پس از سقوط رضاشاه بود.
ولی هدف دولت و محافل ارتجاعی و بویژه دربار که پس از وقایع آذربایجان روزبروز نقش مسلط‌تری را بازی می کرد، برقراری مجدد دیکتاتوری با پشتیبانی امپریالیسم بود. بدیهی است در این شرایط پیشنهادهای حزب تنها می‌توانست نقش افشاگرانه و تجهیز کننده داشته باشد.
انشعاب یکی از مهمترین رویدادهای زندگی حزب توده ایران است. این انشعاب مبانی سازمانی، وحدت و یکپارچگی حزب را که در شرایط حمله‌ی همه جانبه‌ی ارتجاع برای حزب جنبه‌ی حیاتی داشت زیر ضربه قرار می‌داد.
تحکیم هرچه بیشتر صفوف و بهبود وضع داخلی حزب امکان مبارزه با ارتجاع را سهل‌تر می‌ساخت. و به همین دلیل ارتجاع و امپریالیسم توجه زیادی به انفجار حزب از داخل داشتند و امیدواری آنها به اپوزیسیون داخل حزب بود.
به موازات قردادهای نظامی که ارتش و ژاندارمری ایران را در کنترل آمریکا قرار می‌داد اقداماتی هم برای تحمیل وام‌های اسارت‌آور و فروش اسلحه‌ی آمریکائی به ایران انجام می‌گرفت و در این معامله اسلحه‌های از نظر مادی و معنوی فرسوده‌ی آمریکائی در مقابل وام به ایران فروخته می‌شد.
اکنون دیگر اشخاصی که در راس مخالفین قرار داشتند آن اعضاء علاقمند به حزب نبودند که ناکامی جنبش آنها را موقتاً گمراه ساخته بود، بلکه منحرفینی بودند که می‌خواستند بهر قیمتی شده است حزب را از جاده‌ی اصولی خود منحرف سازند.
شکست جنبش دموکراتیک در عین اینکه برای کادرهای علاقمند حزبی یک رشته مسائل اصولی را مطرح می‌ساخت، جنب و جوش ناسالمی هم بین افراد اتفاقی و گذرا بوجود آورد و میدانی برای فعالیت مخالفین درونی حزب گشود. اینان که از مدتها پیش به رهبری خلیل ملکی خود را برای مبارزه درون حزبی آماده می‌ساختند اینک حمله‌ی آشکار علیه رهبری حزب را که از اشتباهاتی هم مصون نبود، آغاز کردند.
اسکندانی: شما روزی که در دانشکده‌ی افسری فارغ التحصیل می‌شدید سوگند یاد کردید که تمام عمر حافظ منافع ملت باشید… آیا ببینیم تا حال به این سوگند عمل کرده‌اید… در این کشور ۸۰٪ مردم را دهقانان تشکیل می‌دهند، مالک آنها را غارت می‌کند، پس از غارت مالک ژاندارم بعنوان تحقیقات به محل رهسپار می‌شود و در مقابل «حق‌القدم» و «حق‌الزحمه» آخرین بشقاب را از کلبه‌ی محقر دهقان می‌برد…
ارعاب و ترور تنها حربه‌ی ارتجاع و امپریالیسم نبود. مقابله‌ی ایدئولوژیک از طریق مطبوعات اجیر، دادن شعارهای چپ و حتی دست زدن به تشکیل «حزب کمونیست» و کوشش برای جدا کردن نیروهائی که گرایش به چپ داشتند، به بهانه‌ی اینکه حزب توده حزب واقعی طبقه‌ی کارگر نیست، و غیره از اقداماتی است که به آن دست زده می‌شد.
یکی از شیوه‌های مؤثر مبارزه‌ی حزب توده‌ی ایران علیه امپریالیسم و ارتجاع افشاء مستدل فعالیت‌های پشت پرده‌ی آنها ـ تطمیع و تهدیدها، دخالت‌های غیر مجاز امپریالیسم در امور داخلی کشور، فساد و نوکر منشی دستگاه حاکمه و غیره بود.
حزب توده‌ی ایران با دادن هرگونه امتیازی مخالف بوده است. حزب توده‌ی ایران معتقد است که مردم ایران خود قادرند منابع ثروت خود را در دست بگیرند ولی حزب اضافه می‌کرد در صورتی که دولت این مورد را استثنائی می‌داند و تصمیم قطعی به دادن امتیاز دارد نباید چنین تعجیلی در کار داشته باشد که بدون مطالعه‌ی لازم و در نظر گرفتن مصالح مردم و مملکت عمل کند.
«جبهه‌ی آزادی» که در آستانه‌ی کنگره با ابتکار حزب و مطبوعات حزبی و اتحادیه‌ای تشکیل شده بود در این دوران توسعه‌ی بازهم بیشتری یافت بنحوی که در اردیبهشت ۱۳۲۴ از مجموع ۶۰ روزنامه که در سراسر ایران منتشر می‌شد ۳۷ روزنامه (و بعد بازهم بیشتر) عضو اصلی «جبهه‌ی آزادی» بود که ۲۰ شماره آن در تهران انتشار می‌یافت.
لایحه‌ی ویژه‌ای در مورد تساوی حقوق زن و مرد که فراکسیون توده به مجلس آورد. به اهمیت این اقدام حزب در آن زمان و در شرایط آنروزی از آنجا می‌توان پی برد که از میان آن عده از وکلائی هم که مدعی آزادیخواهی بودند حتی سه نفر یافت نشد که با امضاء خود در زیر لایحه حد نصاب لازم را برای ارجاع لایحه به کمیسیون تکمیل نماید.
هشتم ماه مه ۱۹۴۵ جنگ علیه آلمان فاشیستی با پیروزی ائتلاف ضدهیتلری به پایان رسید… دوازدهم ماه مه در تهران نمایش عظیمی از طرف حزب توده ایران و شورای متحده‌ی مرکزی به افتخار این پیروزی تشکیل گردید که بیش از چهل هزارنفر در آن شرکت کردند و منتهی به میتینگ عظیمی شد که جلوی کلوب مرکزی حزب برگزار گردید.
فعالیت عمده هنوز در نقاط کارگری و شهرها بود و این نکته در چگونگی ترکیب طبقاتی حزب انعکاس داشت، چنانکه ۷۵٪ اعضاء حزب را کارگران، ۲۳٪ را کارمندان و روشنفکران و تنها ۲٪ را دهقانان تشکیل می‌دادند ـ موضوعی که خود یکی از علل ناکامی نسبی حزب در انتخابات نقاط غیر کارگری شد.
ثمره کوشش خستگی ناپذیر حزب پیدایش «جبهه آزادی» بود که در آستانه نخستین کنگره حزب مرکب از مدیران جرائدی که خود را آماده این همکاری می‌دانستند تشکیل گردید. اگر در تاسیس این جبهه تنها دوازده روزنامه شرکت داشت در عرض نیمه دوم سال ۱۳۲۳ تعداد جرائد عضو آن به ۴۴ رسید که نیمی از جرائد سراسر کشور را تشکیل می‌داد.
پس از شهریور ۱۳۲۰ علاوه بر اتحادیه کارگران یوسف افتخاری که منظور اصلی آن ایجاد تفرقه در صفوف طبقه کارگر ایران بود، دو اتحادیه دیگر نیز بوجود آمده بود. تشکیل دهندگان آن از افراد سابقه دار حزب کمونیست ایران بودند که در خطوط اصلی با اتحادیه کارگران زیر رهبری حزب توده ایران همکاری داشتند.
از نخستین کنفرانس ایالتی تهران تا نخستین کنگره حزب
بدین طریق سید ضیاءالدین طباطبائی پس از بیست سال مجدداً برای انجام همان ماموریت بیست سال پیش آماده گردید. بدوا از فلسطین برای درج در جرائد تهران مصاحبه‌ای انجام داد که در آن خود را مخالف دیکتاتوری، شیفته دموکراسی و شاگرد مکتب انقلاب اکتبر قلمداد نمود.
از این پدیده، دولت‌های امپریالیستی انگلیس و آمریکا و در درجه اول انگلیس می‌کوشیدند به نفع خود استفاده کنند. نخستین گام در این زمینه اعتراف نامه آنتونی ایدن وزیرخارجه وقت انگلیس بود که بوسیله رادیو لندن و اوراق چاپ شده منتشر گردید. آنتونی ایدن رسما بکمک انگلیس‌ها برای روی کارآوردن رضاخان اعتراف می‌کرد توجیه می‌نمود که غرض از این کار حفظ منافع انگلیس بوده است و تعهد می‌نمود که نظیر چنین سیاستی تکرار نخواهد شد.
وقایع شهریور ۱۳۲۰ و سقوط رضاشاه
چگونگی سیاست خارجی رضاشاه از مسائلی است که هنوز هم مورد اختلاف مورخان است. در بررسی و ارزیابی‌هائی که احزاب موجود آنزمان در این باره کرده‌اند نوساناتی وجود دارد.
